ارسال به دیگران پرینت

با آب ایران چه کرده ‌ایم؟

بحران کم آبی در ایران تازه نیست اما وضعیت آب در ایران آن قدر وخیم است که صدایش حتی در نشریات بزرگ دنیا هم به گوش می رسد.

با آب ایران چه کرده ‌ایم؟

بحران کم آبی در ایران تازه نیست اما وضعیت آب در ایران آن قدر وخیم است که صدایش حتی در نشریات بزرگ دنیا هم به گوش می رسد. شاید هیچ ملی به اندازه اکنون ایران در تنگنای خشکسالی و کم آبی از یکسو و کم خردی و سوء مدیریت از سوی دیگر نیفتاده است. این فشارها در حالی است که ایران کانون شکل گیری تمدن هایی در طول تاریخ در یکی از خشک ترین مناطق جهان بوده اکنون چه اتفاقی افتاده که بحران این قدر جدی به نظر می رسد؟ سمانه اشرف و علی ناظمی از دانشگاه کنکوردیای مونترال کانادا و امیر آقا کوچک از دانشگاه کالیفرنیا در ارواین آمریکا سه محقق ایرانی هستند که در مقاله ای که در نشریه «گزارش های علمی» از نشریات گروه Nature منتشر شد، وضعیت سفره های آب زیرزمینی ایران در یک مقطع ۱۴ساله از سال ۱۳۸۱ تا سال ۱۳۹۴ را بررسی کرده اند. آنها تخمین زده اند که در این بازه زمانی (سال ۲۰۰۲ تا و ۲۰۱۵) ۷۴ کیلومترمکعب از آب های زیرزمینی ایران تخلیه شده است و تاثیر این موضوع با اضافه برداشت آب در ۷۷ درصد مساحت ایران، افزایش شوری خاک در سراسر کشور و افزایش تعداد و شدت فرونشست های زمین در ایران خواهد بود. کاوه مدلی معاون پیشین سازمان محیط زیست و پژوهشگر برجسته آب در توئیتر درباره این مقاله نوشتند کل حجم آب زیرزمینی از دست رفته در ایران در این ۱۴ سال، برابر با ۷۴ کیلومترمکعب (یعنی ۶۱ برابر حجم آب دریاچه ارومیه در پرآب ترین حالت) بوده است!

خشکسالی ناشی از فعالیت انسانی 

در مقاله این نویسندگان آمده است: خشکسالی ناشی از فعالیت انسانی عامل اصلی تخلیه سفره های آب زیرزمینی است. بر اساس برآورد این سه نفر، میزان کاهش آب آبخوان ها در مقطعی ۱۴ ساله حدود ۷۴ میلیارد متر مکعب بوده است همچنین، اضافه برداشت در ۷۷ درصد مساحت ایران به نشست بیشتر زمین و شوری خاک انجامیده است. پژوهش و بررسی آمار و ارقام نشان می دهد که در این مقطع زمانی، متوسط اضافه برداشت از آبخوان های کشور در حدود 5/25 میلیارد متر مکعب در سال بوده است. در این مقاله که به آمار و ارقام موجود در سایت های وزارت نیروی کشور ارجاع داده و بر اساس داده های در دسترس همگان نوشته شده، آمده است کاهش منابع آب زیرزمینی در برخی از نقاط ایران بین ۲۰ تا ۲۶۰۰ درصد گزارش شده و بیشترین میزان حجمی کسری مربوط به حوضه «دریاچه نمک» است که ۲۶ درصد جمعیت ایران، شامل شهرهایی نظیر تهران در آن قرار گرفته است. میزان کاهش منابع آب زیرزمینی در حوضه دریاچه بختگان به ۲۶۰۰ درصد می رسد. بر اساس این گزارش، کمترین میزان کسری مربوط به حوضه آبریز هراز - قره سو است. وضعیت تخلیه سفره های آب زیرزمینی در حوضه های آبریز ایران را می توان در اینفوگرافی این گزارش دید. نویسندگان معتقدند ادامه مدیریت ناپایدار آب های زیرزمینی می تواند به اثرات برگشت ناپذیری روی محیط زیست و اراضی ایران منتهی شود و امنیت آب، غذا و امنیت اقتصادی - اجتماعی کشور را تهدید کند. لازم به ذکر است که با وجود هشدارهای کارشناسان از دهه ۶۰ تاکنون، سیاست دولت بر مدیریت آب سطحی استوار بوده و به منابع آب زیرزمینی به اندازه کافی توجه نکرده است. تغذیه مصنوعی آبخوان ها از طریق مدیریت سیلاب ها می توانست ذخایر زیرزمینی را افزایش دهد و بخش عمده ای از آبخوان های تخلیه شده را بازیابد. گرچه برخی بر این نظر هستند که بارندگی در سال های پرباران می تواند کسری سفره های زیرزمینی را جبران کند اما در سال آبی گذشته ، برداشت آب ار آبخوان ها  یاد بوده و «منابع آب زیرزمینی ایران بسیار سریع تر از زمان جبران [تغذیه] خالی شده است». نویسندگان استدلال کرده اند که تولید غذا بدون بهبود راندمان آبیاری دلیل اصلی افزایش بیش از حد اضافه برداشت از سفره های زیرزمینی ایران است. اضافه برداشت از آب زیرزمینی باعث می شود که آبخوان ها حتی در سال های مرطوب قادر به بازیابی کامل نباشند. حدود ۷۶ درصد مساحت کشور با اضاف برداشت مواجه است. عدم جبران کمبود آب آبخوان ها عواقب عمده ای دارد که می تواند امنیت اجتماعی - اقتصادی و زیست محیطی کل ایران را تهدید کند.

چرا این مقاله نوشته شده

سه سال پیش دکتر سمانه اشرف به عنوان نویسنده اصلی این مقاله در ایران حضور داشت و بنا به اظهارات دیگر همکارانش زحمات فراوانی کشید تا این داده ها از وب سایت وزارت نیرو استخراج شود. تمامی اطلاعات استفاده شده در این مقاله تحقیقی در دسترس عموم قرار دارد. تاکید نویسندگان این مقاله بر این بوده است که از داده هایی استفاده کنند که در دسترس همگان قرار داشته باشد. دلیل انتخاب چنین داده هایی علاوه بر منبع مشخص، آسان بودن راستی آزمایی از سوی کسانی است که شاید به نحوی نسبت به این آمارها تشکیک دارند. دکتر اشرف متوجه شد که فرمت داده های وب سایت وزارت نیرو به صورت پراکنده است و وقت زیادی برای منظم کردن این اطلاعات گذاشت تا جایی که همکاران او می گویند: «خانم اشرف کار سترگی در تدوین آمارهای پراکنده وزارت نیرو انجام داد». در نتیجه این داده ها با کنار هم گذاری از سوی این سه محقق، زمینه یک تحقیق علمی درباره دخالت های انسان منشأ در تخریب منابع آب زیرزمینی ایران را فراهم آورد. بر اساس آنچه از این مقاله می توان استنتاج کرد و بنا به گفته نویسندگان این مقاله، آمارهای به دست آمده و مقایسه آن به شکل های مختلف مهر تایید پر برداشت های انسانی از سفره های زیرزمینی زده است. آنها در این تحقیق دریافتند که بیشتر دشت های ایران و زیرحوضه ها به دلیل برداشت های انسانی تخلیه شده اند. برای اینکه این دریافت را راستی آزمایی کننده این پرسش را با خود مطرح کردند، این برداشت اگر انسانی است باید از یک جایی خارج شده باشد. آنجا کجاست؟ آنها در مطالعه خود به آمارهای مرتبط با چاه های ایران رسیدند. اینجا متوجه شدند در این ۱۴ سال که این مقایسه آماری را انجام داده اند، چاه هایی که حفر شده و شناسنامه دارند و وزارت نیرو آنها را می شناسد حدود دو برابر شده است. آنها البته این احتمال را درباره چاه های غیر مجاز که کنترلی بر آنها وجود ندارد نیز محصور بودند. بنابراین چاه های غیر مجاز نیز باید بر این عدد دو برابر شده چاه های مجاز اضافه شود سوی دیگر این مقاله توجهی است که به شوری خاک کرده است. خاک شور شده در برخی از حوضه های آبریز در ایران تا جایی است که می توان گفت خاک کیفیت خود را از دست داده و روی دیگر این نتیجه گیری شوربختانه این است که خاک توانایی تولید محصول ندارد و در آینده نیز این مساله می تواند گریبانگیر اقتصاد کشور از بخش کشاورزی باشد.

از سویی نشست زمین در برخی از مناطق کشور از جمله تهران نیز مورد توجه است. اگرچه به گفته نویسندگان این مقاله آنها مستقیما به دادمهایی درباره نشست زمین بر اثر برداشت آب در پهنه سرزمینی ایران نپرداخته اند اما با مشاهدات و مطالعاتی که در این زمینه وجود داشته و رابطه ای که مستقیما میان میزان برداشت آب از سفره ها و نشست زمین وجود دارد این نگرانی دانم در ذهن نویسندگان این مقاله بوده که چه بر سر شهر پرجمعیتی مثل تهران در روز بحرانی پیش رو خواهد آمد.

خطر بی آبی و فرونشست زمین

برای فهم مساله نشست زمین و مخاطرات آن و همچنین بحران فرسایش خاک و شوری بیش از اندازة آب های زیرزمینی و اثرات آن بر خاک بیشتر مقالاتی در تجارت فردا منتشر شده است.

على بیت اللهی عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی بیشتر در مقاله ای در محله تجارت فردا نوشت: پدیده فرونشست زمین در برخی از کشورهای جهان در محدوده شهرهای روستاها و در اراضی زراعی و مراتع و جنگل ها به وقوع پیوسته و می پیوندد. در پهنه ایران پدیده فرونشست زمین در اغلب دشت های آن در حل رخ دادن است. از حدود پنج دهه قبل این پدیده با شروع خشکسالی ها و افزایش برداشت آب های زیرسطحی تشدید شده او در چند سال اخیر آهنگ نشست شتاب بیشتری پیدا کرده است. برخی از گزارش ها فرونشست زمین در برخی از مناطق کشور به بیش از ۳۰ سانتی متر رسیده است. بر مبنای آمار سال ۱۳۹۵ در 31 استان کشور، جمعیتی برابر با 79,926,270 نفر زندگی می کنند که در 13,059,522 واحد مسکونی دارای اسکلت و 9,702,815 واحد مسکونی فاقد اسکلت سکنی گزیده اند. استان تهران دارای بیشترین جمعیت و تراکم جمعیتی (به دلیل قرار گیری شهر تهران در آن) در کشور است. بر مبنای مطالعات انجام شده توسط نگارنده، مشخص شد که از ۳۱ استان کشور، در محدوده استان زون های با خطر بالای فرونشست زمین گسترش یافته است. بر مبنای مطالعات انجام شده، نتایج حاصل با ارائه نموداری بیان می شود. بر اساس بر هم نهش زون های با خطر بالای فرونشست زمین و موقعیت شهرها، مشخص شد که استان اصفهان با ۳۱ شهر واقع بر پهنه های با خطر بالای فرونشست در ردیف اول از لحاط سکونتگاه های شهری است و در پی این استان، استان های تهران با 30 شهر، کرمان با 25 شهر و خراسان رضوی با 24 شهر در رتبه های بعدی اند. چنین رخدادهایی باعث خارهای زیادی بر زیر ساخت ها، مانند خطوط انتقال نفت و گل و آب و برق خواهد شد. خطری که هم اکنون سه خط موازی انتقال نیرو و حط توریع ۲۰ کیلو ولتی را در بخشی از دشت اشتهارد تهدید می کند و لازم است مسوولان شرکت برق منطقه ای و توزیع برق به آن توجه ویژه داشته باشند. شکل هایی از ابعاد شکاف های روی سطح زمین و موقعیت خطوط نیرو در ادامه نشان داده شده است. در شمال شرقی اصفهان و در فاصله تقریبی ۲۲ کیلومتری از مرکز شهر و در امتداد بلوار زینبیه که به اراضی اطراف مسکن مهر طلاب حبیب آباد اصفهان (پس از گذر از علی آباد ملا علی) منتهی می شود، آثار فرونشست در بخشی از دشت پهناور برخوار که روزگاری با آبخوان های غنی خود شناخته می شد، با بروز شکاف های ناشی از فرسایش ناشی از فرسایش تونلی خود را نمایان می کند. در بازدید آثار فرونشست زمین در محدوده اراضی جنوب ورامین، حوالی روستای معین آباد، علاوه بر مشاهده خطر و تهدید جدی و بالای آن بر زیرساخت ها، با اندوه اهالی نیز از نزدیک آشنا شدیم. خشکسالی های دهه های اخیر، اثر چشمگیر بر افت سطح آب زیرزمینی در پهنه های دشتگون ایران زمین گذاشته است. نزولات جوی در شکل برف و باران، مهم ترین چشمه تغذیه کننده آبخوان ها هستند و با کاهش بارندگی ها، تغذیه سفره های آب زیرزمینی نیز کاهش یافته و بیلان منفی آب را در آنها شاهد خواهیم بود. بنابراین به عنوان عامل طبیعی، خشکسالی های ممند در کشور را می توان یکی از علل اصلی کاهش سطح آب زیرزمینی و به تبع آن بروز و گسترش فرونشست زمین دانست. حفاری چاه های مجوزدار و فاقد مجوز و استحصال بی رویه آب های زیرزمینی علاوه بر خشکسالی های ممتد، مهمترین عامل انسانی وقوع فرونشست زمین است و از میان چاه های آب، باید تاکید ویژه بر روی چاه های تامین آب کشاورزی و زراعی کرد که موثرترین عوامل افت سطح آب زیرزمینی و در نتیجه وقوع فرونشست زمین هستند. روش های غلط و منسوخ آبیاری های زراعی نیز از عوامل اصلی وقوع و گسترش فرونشست زمین هستند. آبیاری به روش غرق آبی که در اکثر مزارع و باغات کشور رایج است، نیاز آبی بالایی را تحمیل می کند و برای تامین چنین نیازی، نیاز به استحصال بی رحمانه آب از سفره کران دار آب های زیرزمینی است. غلامعلی جعفرزاده ایمن آبادی رئیس سازمان نقشه برداری کشور نیز به تجارت فردا گفته است: عمده مشکل فرونشست در ایران با بحث برداشت آب ایجاد شده است یعنی سفره های زیرزمینی آب در ایران به نحوی تخلیه شده که مخاطرات جدی در نشست زمین ایجاد کرده است مشکلی که الان با آن روبه رو هستیم بحث منابع آبی است که به رغم اینکه ما کمینه آب در وزارت نیرو داریم اما با عدم همکاری وزارت جهاد کشاورزی روبه رو هستیم. وزارت جهاد کشاورزی که ۹۰ درصد منابع آب مصرفی در ایران در این حوزه مصرف می شود، اساساً مسوولیت پذیر نیست. این عدم مسوولیت پذیری عامل جدی است. فرونشست اکنون یک خطر جدی برای تمامیت ایران است.

 

منبع : تجارت فردا
با دوستان خود به اشتراک بگذارید:
کپی شد

پیشنهاد ویژه

    دیدگاه تان را بنویسید

     

    دیدگاه

    توسعه