فلسفه روی صفحه تلویزیون

۵۵آنلاین :

براین مگی، روزنامه‌نگار فلسفی و سیاستمدار بریتانیایی، هفته پيش در ۸۹سالگی درگذشت. مگي از پرآوازه‌ترين نويسندگان و شارحان فلسفه بود و مرگ او انعكاس وسيعي در رسانه‌هاي جهان داشت. شهرت مگي به خاطر آثار و شرح‌هاي آسان‌فهمي بود كه او از فلاسفه مختلف در نوشته‌هاي خود و برنامه‌هاي تلويزيوني ارائه مي‌‌داد و بدين طريق تلاش مي‌كرد فلسفه را از صحن محافل دانشگاهي و حلقه‌هاي تخصصي به فضاي عمومي و به ميان مردم كوچه و بازار ببرد. مگی متولد ۱۲ آوریل ۱۹۳۰ در لندن بود. در جواني در آكسفورد تحصيل كرد و از آن دانشگاه، هم در رشته تاريخ و هم در فلسفه و علوم سياسي و اقتصاد فارغ‌التحصيل شد. مدتي در دانشگاه ييل در آمريكا درس داد. سپس به طور مستقل به نويسندگي پرداخت. در 1975 به جهان دانشگاهي بازگشت و در آكسفورد آغاز به تدريس كرد و به عضويت هيئت علمي كالج ال سولز در همان دانشگاه برگزيده شد. در سراسر اين سال‌ها در راديو و تلويزيون برنامه‌هاي علمي و فلسفي داشت و در روزنامه‌هاي بزرگ، از جمله تايمز و گاردين پيوسته مقاله داشت و تماس خود را در عين حال با رويدادها و تحولات دنيا حفظ مي‌كرد. او از سال ۱۹۷۴ تا ۱۹۸۳ نماینده پشت‌نشین پارلمان بریتانیا بود. او در آن زمان عضو حزب کارگر بود اما بعدها از این حزب جدا شد. او از دوران نمایندگی خود به عنوان بیهوده‌ترین دوران زندگی‌اش یاد می‌کرد. مگي از 1984 پژوهشگر ارشد در تاريخ عقاید در دانشگاه لندن بود و همچنان به تأليف كتاب‌هاي سودمند و اشاعه افكار فلسفي ادامه داد. كتاب‌هاي متعدد او - از جمله «فلسفه امروز بريتانيا»، «پوپر»، «بزرگان جهان انديشه» و «فلسفه شوپنهاور» - تاكنون به بيست زبان ترجمه شده است. او در طول عمر حرفه‌ای خود نزدیک به سی کتاب منتشر کرد. رادیکالیسم جدید (۱۹۶۲)، انقلاب دموکراتیک (۱۹۶۴)، فلسفه و جهان واقعی؛ مقدمه‌اي به كارل پوپر (۱۹۸۵)، اعترافات يك فيلسوف (1997)، گفتگوی فلسفی (2001) و پرسش‌های غایی (2016) از اين جمله‌اند. مگي براي مخاطبان فارسي‌زبان نيز چهره شناخته‌شده‌اي است. در ایران نخستین‌بار منوچهر بزرگمهر کتاب «پوپر» او را در سال 1359 به فارسی ترجمه کرد، اما شهرت او در زبان فارسی به ترجمه خواندنی عزت‌الله فولادوند از «فلاسفه بزرگ» برمی‌گردد که در سال 1372 منتشر شد. آثار مگي در زبان فارسي عبارتند از: پ‍وپ‍ر، ت‍رج‍م‍ه‌ م‍ن‍وچ‍ه‍ر ب‍زرگ‍م‍ه‍ر، نشر خوارزمي، 1359 فلاسفه بزرگ، آشنایی با فلسفه غرب، ترجمه عزت‌الله فولادوند، نشر خوارزمی، 1372 مردان اندیشه، پدیدآورندگان فلسفه معاصر، ترجمه عزت‌الله فولادوند، نشر طرح نو، 1374 سرگذشت فلسفه، ترجمه حسن کامشاد، نشر نی، 1386 (ترجمه ديگري از اين كتاب با نام داستان فلسفه، ترجمه مانی صالحی‌علامه، توسط نشر کتاب آمه در سال 1388 منتشر شده است.) فلسفه نوین بریتانیا، ترجمه ابوالفضل رجبی، نشر نقش جهان، 1392 فلسفه شوپنهاور، ترجمه رضا ولی‌یاری، نشر مرکز، 1393 رمان «مواجهه با مرگ»، ترجمه مجتبی عبدالله‌نژاد، نشر نو، 1397 مگي فیلسوفی بود عاشق موسیقی و تئاتر و به عنوان منتقد موسیقی در نشریات مطلب می‌نوشت. سال‌ها پيش رامين جهانبگلو مصاحبه‌اي با او انجام داد كه در آن مگي درباره مسائل مختلفي صحبت کرد، از دوران كودكي و‌ خاطراتش از جنگ جهاني اول تا علاقه به سوسياليسم و موسيقي واگنر (كه حاصل آن چند كتاب درباره واگنر بود: نمودهاي واگنر (۱۹۶۸)، واگنر و فلسفه (۲۰۰۰)، صداي ساز تریستان: واگنر و فلسفه (۲۰۰۱)). او در پاسخ به آخرین سؤال این مصاحبه، «اگر دوباره به دنیا می‌آمدید، آیا باز هم یک فیلسوف می‌شدید»، گفت: «اگر می‌توانستیم خودمان انتخاب کنیم آهنگساز می‌شدم، یک آهنگساز موفق و خوب. معلوم است دلم نمی‌خواست آهنگساز بدی شوم. موسیقی همیشه شوق و عشق حقیقی من بوده است و ضمنا موضوع دیگری که باید بگویم و به همه حرف‌هایی که تا به حال زده‌ایم مربوط است، این است که فکر می‌کنم - با احترام زیاد - هنر تأثیر بیشتری از استدلال دارد. بدین معنا که در بسیاری از مواقع هنر بسیار مؤثرتر و عمیق‌تر از فلسفه است و خواسته و اشتیاق من همیشه موسیقی بوده نه فلسفه. پس اگر می‌توانستم قریحه و استعدادم را انتخاب کنم، یک آهنگساز خوب می‌شدم. چند بار سعی کردم آهنگ بسازم و چیزی که فهمیدم این بود که آهنگساز خوبی نیستم. پس ترجیح دادم به جای کاری که آرزوی انجامش را داشتم، کاری را انجام دهم که می‌توانم». مردان انديشه براین مگی علاوه بر نویسندگی به مصاحبه‌های حرفه‌ای خود با فلاسفه بزرگ دهه 1970 و 1980 شهره است. مصاحبه‌های مگی که به تهیه‌کنندگی شبکه بی‌بی‌سی بوده در چند دهه گذشته مورد استقبال بینندگان مختلف در سرتاسر جهان ‌قرار گرفته است. «فلسفه امروز بریتانیا»، «مردان اندیشه» و «فلاسفه بزرگ» از جمله برنامه‌های پرمخاطب او در این دو دهه است. مگي از اوایل دهه ۱۹۷۰ برنامه رادیویی «فلسفه امروز بریتانیا» را در بی‌بی‌سی آغاز کرد. برنامه تلویزیونی «مردان اندیشه» را در سال ۱۹۷۸ شروع کرد. او در اين برنامه با شماری از فیلسوفان از جمله آیزایا برلین، هربرت مارکوزه، ويليام برت، ا.ج. اير، برنارد ویلیامز، كواين، جان سرل، نوام چامسکی و شماری دیگر مصاحبه کرد. او در اين گفت‌وگوها تلاش می‌کند موضوعات پیچیده فلسفی و نظرات انتزاعی فیلسوفان عصر خود را به زبانی ساده و قابل فهم برای عامه مردم بازگو کند. مگی مدتی بعد گفت‌وگوهای خود در اين برنامه را همراه با تغييراتي به صورت کتاب «مردان اندیشه: پدیدآورندگان فلسفه معاصر» منتشر کرد. او در پيشگفتار كتاب مي‌گويد: «گرچه اين كتاب صرفا صورت مذاكرات برنامه‌هاي تلويزيوني نيست و قصد هم اين نبوده كه چنين باشد، جز به علت آن برنامه‌ها هرگز پاي به عرصه هستي نمي‌گذاشت. روزنامه تايمز ژانويه 1978 نوشت: «در هيچ شبكه عمومي تلويزيون تاكنون چيزي اينچنين جدي و پردامنه وجود نداشته است». هنوز چند روز بيشتر از پخش برنامه‌ها نگذشته بود كه نامه‌هايي از بينندگان به دستم رسيد حاوي عباراتي از اين قبيل كه: «اين برنامه ايمان مرا به تلويزيون تجديد كرد». و اين جويبار كوچك نامه‌ها در روزهاي آخر هفته به سيل مبدل شد». (ص 20) این کتاب شامل 15 گفت‌و‌گو با نامدارترین چهره‌های فلسفی معاصر است. از جمله او در باب فلسفه مارکس با چارلز تیلور، در باب مکتب فرانکفورت با هربرت مارکوزه، در باب فلسفه زبان با جان سرل، در باب فلسفه چامسکی با خود چامسکی، در باب فلسفه علم با هیلاری پاتنام، در باب فلسفه سیاسی با رانلد دورکین و در باب فلسفه و ادبیات با آیریس مرداک به گفت‌وشنود نشست. او گفت‌وگوها را با سوالات كاملا مقدماتی آغاز می‌كند و گام‌به‌گام بحث را به جلو می‌برد و بعد از هر بحث كوتاه به جمع‌بندی بحث می‌پردازد. در ابتدا از مفسران و فیلسوفان می‌خواهد تا راه ورود به جهان فیلسوف مورد بحث را نشان بدهند. مگي به محسنات قالب گفت‌وگو در آموزش فلسفه نظر داشت و نحوه ارائه مطالب در اين كتاب یادآور «گفت‌وگو»‌های افلاطون است و به خواننده امکان می‌دهد تا با فلسفه در شکل زنده و جدلي آن آشنا شود. گفت‌وگوی اول با آیزایا برلین درباره این پرسش بنیادین است که «فلسفه چیست؟» و به دنبال آن مکاتب متنوع و متفاوت مارکسیسم و اگزیستانسیالیسم و فلسفه تحلیلی و پوزيتيويسم منطقي و فلسفه زبان و ... بررسی می‌شوند، و فیلسوفان سرشناس و متخصص در هر حوزه، درباره نکات مهم و اصلی فلسفه خویش بحث می‌كنند. برخی از شاخه‌های فلسفی مانند فلسفه اخلاق، فلسفه سیاسی، فلسفه علم، فلسفه زبان و نسبت میان فلسفه و ادبیات نيز در كتاب مطرح مي‌شود. كتاب «مردان انديشه» بيشتر به نحو موضوعي مرتب شده است و به موضوعات و مكتب‌هاي مهم فلسفي در قرن بيستم می‌پردازد. اين كتاب، خواننده را با بسياري از جريان‌هاي عمده فلسفه در قرن بيستم آشنا مي‌كند ولي چنانكه مگي خود در پيشگفتار مي‌گويد، جامع همه آنها نيست. مثلا از الهيات معاصر يا هرمنوتيك يا ايده‌آليسم ايتاليا يا ساختارگرايان فرانسوي يا پست‌مدرنيسم يا فمينيسم سخني به ميان نيامده است. ولي مهم‌ترين بنيادهاي انديشه فلسفي معاصر روشن شده است. فولادوند در يادداشت ابتداي كتاب مي‌گويد چون شايسته نديده كه هيچ اشاره‌اي به اهم مباحث مذكور صورت نگيرد، و براي اينكه مقايسه‌اي عمومي به عمل آمده باشد ميان كارهايي كه فيلسوفان معاصر در دو جهان فلسفي آمريكا و انگلستان، از يك‌سو، و بقيه اروپا، از سوي ديگر، بدان‌ها اشتغال دارند، فصلي از يكي ديگر از كتاب‌هاي براين مگي («فلسفه امروز در بريتانيا») زير عنوان «نظري عمومي به فلسفه در غرب» ترجمه و به اين كتاب الحاق شده تا بلكه آن كمبود تا حدي برطرف شده باشد. فلاسفه بزرگ چرا از بيش از دو هزار سال پيش تاكنون، نام افلاطون و ارسطو در هر خانواده‌اي شنيده مي‌شده است؟ همين سوال را مي‌توان درباره بعضي از فلاسفه روزگاران اخير نيز مطرح كرد. بديهي است كارهاي اين فيلسوفان بخشي از بنياد فرهنگ و تمدن غرب بوده است. كتاب «فلاسفه بزرگ: آشنایی با فلسفه غرب» تلاش مي‌كند تاريخ فلسفه را از ابتدا تا امروز توضيح دهد. فولادوند در مقدمه خود اشاره مي‌كند كه صدها تاريخ فلسفه با دامنه‌هاي گوناگون و از زواياي مختلف به بسياري از زبان‌ها وجود دارد كه فقط چند مجلد انگشت‌شمار از آنها به فارسي ترجمه شده است. اما آنچه اين كتاب را ممتاز مي‌كند و او را به ترجمه آن برانگيخته كيفيت ارائه مطالب است. براين مگي درباره هر فيلسوف با يكي از فيلسوفان معاصر صحبت مي‌كند كه در جامعه علمي و دانشگاهي غرب متخصص موضوع بحث شناخته‌ شده است. بنابراين، مطلب از دو نظر جالب توجه است، هم فيلسوفي كه بحث درباره اوست و هم كسي كه راجع به او سخن مي‌گويد. مثلا ما نه‌تنها مي‌خواهيم بدانيم كه دكارت و هيوم و كانت و شوپنهاور و راسل و ويتگنشتاين چه انديشيده‌اند و به چه جهت چنين نامي در جهان دارند، بلكه كنجكاو مي‌شويم كه چهره‌هاي سرشناس در فلسفه معاصر همچون برنارد ويليامز و جان پاسمور و وارناك و كاپلستن و اير و سرل چه درباره آنان مي‌گويند. سهم خود مگي هم بسياري اوقات كمتر از مصاحبه‌شوندگان نيست و بسياري نكته‌هاي پيچيده با توضيحات و گاهي ايرادهاي او بهتر براي خواننده روشن مي‌شود. اين كتاب نيز متن برنامه تلويزيوني بي‌بي‌سي است. حدود ده سال پس از مجموعه «مردان اندیشه» یعنی در سال 1987 مگي در مجموعه تلویزیونی «فلاسفه بزرگ»، به روايت تاریخ فلسفه از افلاطون تا ویتگنشتاین در قالب گفت‌وگو با فيلسوفان ديگر پرداخت. اگر «مردان انديشه» بر اساس موضوع طراحی شده، كتاب فلاسفه بزرگ بر طبق توالي زماني آرايش يافته و با حفظ ترتیب تاریخی مرسوم در تاریخ فلسفه از فلاسفه یونان آغاز می‌شود و به فلسفه قرن بيستم مي‌رسد. افلاطون، ارسطو، فلسفه قرون وسطی، عقل‌گرایان و تجربه‌گرایان (دکارت، اسپینوزا، لایب‌نيتس، لاک، بارکلی و هیوم)، کانت، هگل، مارکس، شوپنهاور، نیچه، هوسرل و هایدگر و فلسفه جديد اصالت وجود، فلسفه پراگماتیسم، منطق جديد و فرگه و راسل و ویتگنشتاین در قالب دیالوگ فلسفی جذاب و درعین‌حال نقادانه مگی و فلاسفه معاصر به مخاطب معرفی می‌شوند. در پيشگفتار كوتاهي كه مگي بر كتاب نوشته مي‌خوانيم: «خود شما اگر قرار بود در دانشگاه فلسفه بخوانيد، مسلما مي‌ديديد كه اساس برنامه درسي مساله ماهيت و دامنه و حدود شناخت انساني است، يعني آنچه به اعتبار واژه يوناني epistemé [شناخت يا معرفت] امروز epistemology [شناخت‌شناسي يا بحث معرفت] ناميده مي‌شود. در طول بخش اعظم تاريخ فلسفه -و به‌هرحال در سده‌هاي اخير- اين موضوع بيش از هر چيز خاطر فيلسوفان را به خود مشغول داشته است و به اين جهت، در برنامه درسي دانشگاه‌ها و در اين كتاب نيز در صدر مسائل جاي دارد. اما شاخه‌هاي فرعي فلسفه نيز ممكن است بسيار جذاب باشند. به نظر بعضي از مردم، اخلاق و فلسفه سياسي از همه جالب‌تر است، ولي زيباشناسي، و منطق و فلسفه زبان و فلسفه ذهن و فلسفه علم و فلسفه اديان و بسياري شعبه‌هاي ديگر نيز هست. درباره پاره‌اي از اينها در اين كتاب به اجمال صحبت شده است، اما بالطبع امكان نداشته كه در چنين فرصت محدودي كماهوحقه راجع به همه بحث شود. بنابراين، براي اينكه وضوح مطلب از دست نرود، كوشش من اين بوده كه از تعقيب سير تكاملي موضوع منحرف نشوم و همان مسير را تا پايان ادامه دهم و فقط هنگامي به جنبه‌هاي فرعي توجه كنم كه از توجه به آنها گريزي نباشد» (ص 16). مگي تصريح مي‌كند كه مطالب كتاب عينا همان متن برنامه‌ها نيست و توسط خود وي و مصاحبه‌شوندگان به صورت اساسي ويرايش شده است. فولادوند در مقدمه‌اي كه بر كتاب نوشته امتياز اين كتاب را آشنا‌شدن خواننده با آخرين تحولات در برداشت‌هاي فلسفي معاصر و در واقع با موج تازه‌اي از انديشه‌هاي بديع در فلسفه مي‌داند: «مثلا درباره ارسطو تاكنون كتابخانه‌ها مطلب نوشته شده است و مفسران آثار او در ميان حكماي قديم و جديد خود ما نيز كم نبوده‌اند (و بسا گمان داشته‌اند و هنوز دارند كه برداشت‌شان از نظريات معلم اول آخرين كلام در اين زمينه است) اما وقتي خواننده گفت‌و‌شنود مگي را با يكي از افراد نسل جوان استادان سرشناس فلسفه در اين كتاب مي‌خواند، اگر بي‌غرض به مطلب بنگرد، باز به نكته‌هاي تازه و آموزنده برمي‌خورد. يا در بحث از ويتگنشتاين، حتي اهل فن ممكن است چيزهايي در سخنان جان سرل بيابند كه تاكنون فكر نكرده‌اند» (ص 7). فلسفه نوين بريتانيا مگي در سال‌های۱۹۷۰ و ۱۹۷۱ میلادی در رادیوی بی‌بی‌سی به اجرای برنامه‌ای با عنوان «فلسفه مدرن بریتانیا» پرداخت. در این برنامه رادیویی او با برخی از فیلسوفان برجسته بریتانیایی و آمریکایی‌ گفت‌وگو کرد. بخشی از این مصاحبه‌ها همان موقع در کتابی با عنوان «فلسفه مدرن بریتانیا» از سوی انتشارات دانشگاه آکسفورد منتشر شد. این کتاب با عنوان «فلسفه نوین بریتانیا» به فارسي ترجمه شده است. كتاب مجموعه اطلاعاتي مفصل و جامع درباره فلسفه بریتانیایی در قرن بیستم است. هرچند نویسنده خود در مقدمه به این مسئله اشاره کرده است که این کتاب صرفا مقدمه‌ای قابل توجه بر فلسفه معاصر بریتانیاست و نه شرحی جامع. در این کتاب علاوه بر مرور سیر تاریخی فلسفه در بریتانیا، به قهرمانان آن همچون راسل، ویتگنشتاین، مور و آستین پرداخته می‌شود، همچنین پیوندهای این فلسفه با حوزه‌های دین، هنر، اخلاق و نظریه اجتماعی بررسي مي‌شود. این کتاب دو مزیت دارد، از یک سو فیلسوفانی همچون استراوسون و رایل که در خارج از جهان انگلیسی‌زبان چندان شناخته‌شده نیستند بررسی می‌‌شوند و از سوی دیگر همنشینی‌های فلسفه اخیر بریتانیا و اروپای قاره‌ای و نسبت این دو با یکدیگر نیز ارزیابی می‌شود. فلسفه نوین بریتانیا اشاره به فلسفه‌‫ای دارد که راسل و مور با اعراض از ایده‌‫آلیسم آلمانی بنیان ‫گذاشتند، سنتی که امروز به فلسفه تحلیلی مشهور است. کتاب از 12 گفت‌وگو تشکیل شده است که هشت مصاحبه آن درباره نظریه‫‌پردازان صاحب‌‫نام سنت تحلیلی از جمله راسل، ویتگنشتاین، پوپر، مور، آستین، ایر، استراسون و رایل و چهار مصاحبه دیگر درباره نسبت فلسفه با دین، هنر، اخلاق و نظریه اجتماعی است. گفت‌وگوی اول با استوارت همپشر و گفت‌وگوی هشتم با پوپر، استراسون و وارناک است که بحث نسبتا مفصلی است درباره راسل. در واقع همان‌طور که در این گفت‌وگوها هم مطرح می‌شود تقریبا تمام مسائل مهم سنت تحلیلی با راسل آغاز می‌شود به‌گونه‌ای که در تمام صورت‌بندی‌های مهم مسائل فلسفه تحلیلی حضور راسل قابل لمس است. در گفت‌وگوی دوم مگی با دیوید پیرس در خصوص چیستی و نسبت دو جهت‌گیری ویتگنشتاین و همچنین پیامدهای هرکدام به بحث و گفت‌وگو نشسته است. ایر، پوپر، رایل و استراسون به ترتیب در فصل‌های سوم، چهارم، ششم و هفتم در مورد خودشان صحبت می‌کنند. اين از معدود دفعاتي است كه فیلسوفی مقابل براین مگی مي‌نشیند و فرصت دارد که از خود بگوید. فصل پنجم شرحی است که جفری وارناک از مور و آستین ارائه می‌دهد. مور کسی است که به همراه راسل در شکل‌گیری سنت تحلیلی سهمی اساسی داشت. فلسفه‌های دین، اخلاق، نظریه اجتماعی و هنر موضوعاتی است که در گفت‌وگوهای نهم تا دوازدهم به آنها پرداخته شده است. بحث پایانی کتاب «فلسفه نوین بریتانیا» درباره موضوع نسبت سنت تحلیلی با دیگر مکاتب فلسفی معاصر و جایگاه آن در عصر حاضر است که در آن آلن مونته‫ فیوره طرف گفت‌وگوی مگی است. این کتاب مقدمه‌ای جامع و فراگیر به علاقه‌مندان فلسفه تحلیلی ارائه مي‌كند. مگی در دهه‌های 70 و 80 چیزی را به تلویزیون آورد که تا پیش از آن کمتر کسی تصورش را می‌کرد؛ اینکه دو مرد میانسال (و گاهی هم یک زن) روی مبلی در یک پس‌زمینه خاکستری روبه‌روی هم بنشینند و حدود یک ‌ساعت درباره ارسطو، فلسفه قرون وسطی، ماهیت زبان یا مکتب فرانکفورت حرف بزنند. او کوشید نشان دهد عقاید و اندیشه‌ها هم می‌توانند در تلویزیون همان‌قدر مفرح باشند که تصاویر.