اوضاع افغانستان در هنگامه پیشروی طالبان به چه شکل است؟

• پیچیدگی اوضاع افزایش بحران

 درست ۴۳ سال از آغاز بحران ناتمام در افغانستان می گذرد. آغازی که هیچ گاه نقطه فرجام نداشته و امیدهایی که در این مسیر وجود داشته همگی خشکیده است . در این مدت، از اندیشه و شیوه حکمروایی سوسیالیستی شوروی تا حکومت مجاهدین و تفکر تند اسلام گرایان افراطی (طالبان) و در دو دهه اخیر هم حضور آمریکا و تشکیل نظام جمهوریت و نوید دموکراسی و فصل جدیدی از تحقق ارزش های مدرنیته در کشوری که سنت ها و ارزش های بومی و اسلامی در ذهن ، گوشت ، پوست و استخوان اکثریت مردمانش ریشه کرده ، تجربه شد اما هیچ یک کارساز نشد . چیز دیگری که در این مدت بسان مدینه فاضله افلاطون ، تحقق پیدا نکرد، « صلح » بود و امنیت و ارزش های زندگی ، که امروزه اکثریت مردمان جهان از آن برخوردارند اما مردمان افغانستان از آسایش و زندگی مرفه در قالب سرزمینی و محدوده مرزها برخوردار نشدند .

در دو دهه حضور آمریکا ، بزرگ ترین قدرت نظامی و اقتصادی جهان و همراهی کشورهای عضو پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) در افغانستان ، امنیت ، صلح و ثبات در این کشور به شکل کلی حاکم نشد . اوضاع به جایی رسید که انتحار و انفجار ، کشتن و بستن ، زدن و سر بریدن کار هر روز در شهر و خیابان ، مسجد و مدرسه و دانشگاه شد و بزرگترین دغدغه مردمان افغانستان ، کماکان زنده ماندن است . در این میان ، باشندگان شهر کابل نسبت به شهرها و استان های دیگر این کشور ، بیشتر در معرض این قبیل تهدیدها قرار داشته و دارند .

در طی حضور آمریکا و کشورهای غربی در افغانستان فرصت های کلان و مساعدی برای حکومت و دولت افغانستان به وجود آمد اما از آنها استفاده مناسب صورت نگرفت و زیرساخت های کشور و نیاز مردم این کشور به خوبی تقویت نشد . برعکس ، فساد در قالب های مختلف افزایش پیدا کرد ، فقر و تنگدستی مضاعف شد ، ناامنی و جنگ گسترش یافت ، انتحار و انفجار با لایه های پیچیده و پنهان در سطوح گوناگون سازماندهی شد . ترک کشور و مهاجرت به شکل قانونی و غیرقانونی به یک امر معمول او راه نجات مبدل شد ، استرس و اضطراب دامن گیر اکثریت شهروندان شد و ظرفیت ها و نیروهای انسانی بسیاری از دست رفت .

• اوضاع کنونی و نگاه شهروندان

در یک ماه اخیر ، اوضاع امنیتی در افغانستان و به خصوص در شمال و شمال شرق به شدت بحرانی و بغرنج شده است. بیش از صد ولسوالی ( شهرستان ) به دست گروه های طالبان سقوط کرده و کنترل آنها کاملاً از دست نیروهای دفاعی و امنیتی دولت افغانستان خارج شده است . در شمال افغانستان ، طالبان در ولایات ( استان های ) فاریاب ، سرپل ، بلخ ، کندز ، تخار و بدخشان پیشروی چشم گیری داشته اند . از مجموع ولسوالی های چهارده گانه فاریاب ، تنها مرکز استان میمنه در دست دولت و نیروهای امنیتی است و در مجموع ولسوالی ها ، زیر کنترل طالبان قرار دارند ؛ از ۱۵ ولسوالی بلخ ، ۹ شهرستان تحت تصرف  طالبان قرار دارد ، از هفت ولسوالی کندز ، تنها مرکز استان در کنترل دولت است و بقیه شهرستان ها تحت کنترل طالبان در آمده است ؛ از ۱۷ ولسوالی تخار نیز تنها مرکز استان در دست دولت و نیروهای امنیتی قرار دارد ؛ از ۲۸ ولسوالی ولایت بدخشان ۲۶ ولسوالی سقوط کرده و تنها ولسوالی کران و منجان و مرکز ولایت بدخشان ، شهر فیض آباد تنها زیر کنترل دولت قرار دارد در عین ناباوری، اکثریت شهرستان ها بدون درگیری و جنگ از سوی دولت به طالبان واگذار شده است و هیچ گونه مقاومت و ایستادگی در برابر طالبان از سوی نیروهای دفاعی و امنیتی افغانستان صورت نگرفته و به خصوص در ولایات بدخشان و تخار ۹۰ درصد ولسوالی ها به شکل عجیب و سوال برانگیزی به طالبان واگذار شده است. طالبان در بیشتر ولایات شمال و شمال شرق افغانستان به غیر از مراکز ولایات ، حضور فعال دارد و همانند گذشته ، مطابق ایده و باور طالبانی ، بر مردم حکمروایی می کنند . پرسش اصلی این است که چگونه در مدت زمان بسیار کوتاه         ( کمتر از یک هفته ) تمام ولسوالی های این دو استان ( بدخشان و تخار ) و در کمتر از یک ماه تمام ولایات           بخش های شمال کشور دچار این بحران شده اند و بیشتر از ۷۰ درصد جغرافیای این ولایات به دست گروه طالبان می افتد؟ پرسش هایی از این قبیل در اذهان عمومی به وجود آمده و نگرانی و اضطراب مردم از اوضاع کنونی را بیشتر کرده است روند مهاجرت از شهرستان های زیر کنترل طالبان به مراکز استان ها به شکل قابل توجهی بالا رفته است و فقر و شرایط بد اقتصادی و فضای مملو از وحشت و دهشت خواب را از چشمان مردمان در این جغرافیای جنگ و بحران ربوده است آزادی بیان و فعالیت های اجتماعی در شبکه های مجازی ( به خصوص       فیس بوک ) در مناطق زیر کنترل طالبان به صفر رسیده است و هیچ فردی نمی تواند حقایق در تضاد با اندیشه و تفکر طالبانی را بازگو کند . نویسنده این من متولد و ساکن یکی از شهرستان های استان بدخشان است ، این شهرستان در تاریخ ۱۲ تیر رأس ساعت ۱۲ ظهر به تصرف گروه طالبان درآمد و هیچ گونه مقاومتی از سوی نیروهای دولتی صورت نگرفت و جنگی نیز با نیروهای طالبان به وقوع نپیوست . علاوه بر آن، کارمندان دولتی و نیروهای امنیتی، مرکز شهرستان را ترک کردند و طالبان بدون کوچکترین زحمت، اراضی و جغرافیای این شهرستان را زیر کنترل خود درآوردند ، و عملاً بیرق امارت اسلامی را برافراشتند و حاکمیت طالبانی را اعلام کردند. از همین روی ، شهروندان این شهرستان و کلیه بخش های تحت کنترل طالبان عملاً زیر بیرق و حاکمیت طالبان قرار گرفته اند . وضعیت در افغانستان به گونه ای است که نمی توان فعالیت های طالبان و وضعیت کنونی کشور را در صفحات اجتماعی شرح داد ، منطق طالب اسلحه است ، کم پیش می آید که از مجرای گفتمان و عقلانیت به قضایا نگاه کنند و بیشتر سیاست خود را با اجباره آزار و اذیت به پیش می برند . بر همین اساس ، حیات خانواده و بستگان بسیاری چون من ، با کوچکترین نقد و نوشته بر ضد طالبان ، به خطر می افتد .

• آمریکا و بحران کنونی

در دنیای امروز منافع ملی و سرزمینی دولت ها در مرکز توجه است ؛ این پندار ، کاملاً نادرست است که تصور شود کشورهای دیگر در جهت تحقق و ثبات بقیه کشورها گام بردارند و غافل از منافع خویش باشند . حضور آمریکایی ها و هم پیمانان غربی شان در افغانستان نیز هیچ گاه بدون در نظر گرفتن منافع آنها نبوده و نخواهد بود و بدون تردید، حضور آمریکا در افغانستان در قدم نخست دنبال کننده منافع دولت، مردم و کشور آمریکاست و هیچ گاه منافع مردم، دولت و کشور افغانستان در اولویت سیاست خارجی و حضور آمریکا در افغانستان قرار نداشته و نخواهد داشت؛ برای این قبیل کشورها فقط و فقط، رسیدن به اهداف و نیازهای آنان حائز اهمیت است و اینکه از کدام مسیر به آن دست پیدا کنند .  ( جنگ و بحران یا صلح و ثبات ) در درجه دوم اهمیت قرار دارد. علاوه بر آن، این مساله را نباید فراموش کرد که سیاست در جهان امروز محصول گفتمان هاست و این گفتمان ها بازی های ژئوپولیتیک بسیار پیچیده را در جهان امروز به پیش می برند که از قضا ، دارای لایه های تو در تو هستند و به سادگی نمی توان به لایه های پنهانی و اهداف اصلی آنها واقف شد. برای درک حقایق پشت پرده این گفتمان ها، نیاز به زمان و دانش متخصصان باتجربه است و معمولاً سیاستمداران صاحب گفتمان هم در نهایت تلاش می کنند که پرده از اهداف اصلی برداشته نشود. به عبارت دیگر، سازندگان گفتمان ها، تلاش می کنند در ظاهر، به آنچه خوشایند مردم است بپردازند در حالی که اساساً ، آنها اهداف استراتژیک خود را دنبال می کنند. به همین ترتیب، آمریکایی ها هم پس از حملات ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ به برج های سازمان تجارت جهانی در نیویورک و پنتاگون برای مبارزه و محو تروریسم، راهی افغانستان شدند. دو واقعه سوال برانگیز دقیقاً در همین دوره رخ می دهد که در نهایت ، به حمله به افغانستان توسط آمریکا منجر می شود. در تاریخ نهم سپتامبر ۲۰۰۱ ، احمدشاه مسعود وزیر دفاع حکومت مجاهدین و رهبر برجسته مقاومت در برابر القاعده و طالبان ترور می شود، دو روز بعد یعنی در ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ ، حملات تروریستی در آمریکا به وقوع می پیوندد. در ادامه در تاریخ ۷ اکتبر ۲۰۰۱ آمریکا زیر « عنوان عملیات بلندمدت آزادی » یا «Operation Enduring Freedom  » که هدف اصلی جنگ را مبارزه و از بین بردن القاعده و حامیان آن می خواند، وارد افغانستان می شود و

حکومت طالبان را مورد حمله قرار می دهد، آمریکا تنها در یک ماه طالبان را از عرصه سیاست در افغانستان حذف می کند. اما آنچه پوشیده مانده این است که آیا ترور احمدشاه مسعود و حملات ۱۱ سپتامبر کار القاعده و طالبان بود یا اینکه این دو رخدادی ساخته و پرداخته آمریکا و به بهانه حضور در افغانستان بوده است؟ روشن است که آمریکایی ها با وجود احمدشاه مسعود نمی توانستند در افغانستان حضور نظامی داشته باشند . امریکا در طول ۲۰ سال حضور در افغانستان هیچ گاه قاطعانه در برابر تروریسم و حامیان آن مقابله نکرد و به گمان بسیاری ، اغلب در این مدت ، با وجود پشتیبانی از دولت افغانستان ، زمینه زنده شدن دوباره طالبان و گروههای تروریستی خارجی در افغانستان فراهم شد به شکلی که حمایت و باز شدن پای گروه هایی همچون داعش از خاورمیانه (عراق و سوریه ) به افغانستان در این کوره صورت گرفت . آمریکا با زنده ساختن طالبان و القاعده ، دولت افغانستان را دوباره وارد یک جنگ ناخواسته کرد او با این کار بهانه حضور خودش در این کشور را استحکام بخشید و در عین حال رفته رفته به ویژه در دهه اخیر به این نتیجه رسیده است که برای ماندن در افغانستان ، طالبان تنها کافی نیست . طالبان ادعا می کند که با دولت کنونی افغانستان ( که آن را دست نشانده آمریکا می داند ) و همچنین با حضور آمریکا در افغانستان مخالف است و برای بیرون کردن آمریکا و تحقق ارزش های اسلامی جهاد می کند .

حال این سوال به وجود می آید که آمریکایی ها با سیاستگذاری این چنینی در پی به دست آوردن چه هستند و منافعشان در چیست و می خواهند افغانستان را به کدام سو بکشانند؟ این گونه می توان برداشت کرد که        آمریکایی ها به چند دلیل به افغانستان آمده اند و هیچ گاه هدف اصلی و اساسی شان مبارزه با القاعده ، داعش و طالبان و بقیه گروه های تروریستی نبوده است و نخواهد بود ؛ اگر به فلسفه وجودی و ماهیت گروه های بنیادگرا و رادیکال توجه شود ، بدون تردید دستان کاذب و اغواگری در پشت صحنه این جریان ها وجود داشته و در واقع این گروه های در خدمت قدرت های منطقه ای ، فرامنطقه ای و جهانی قرار دارند که درصد بالایی از اعضا و سران آنها نیز از فلسفه وجودی و سازمانی خویش مطلع نیستند . در سال ۱۹۹۶ « نصیرالله بابر» وزیر کشور دولت « بی نظیر بوتو » به یکی از گزارشگران نیویورک تایمز گفت : « ما طالبان را درست کرده ایم » و همچنین خود خانم بوتو نیز اعتراف کرد که سازمان سیا با همکاری پاکستان، طالبان را به وجود آورده اند .

به نظر می رسد که آمریکایی ها در افغانستان اهداف زیر را دنبال می کنند :

 الف- دستیابی به نفت و گاز آسیای میانه و انتقال آن توسط خط لوله از مسیر افغانستان به آبهای آزاد سواحل پاکستان ؛

ب- زیر انظر داشتن رقبای سیاسی ، اقتصادی و نظامی همچون ایران، چین و روسیه ؛

 ج- کشف و استخراج معادن افغانستان ( که یکی از کشورهای غنی و سرشار از معادن قیمتی و دست نخورده است) و انتقال بدون جنجال آن .

آمریکایی ها در کشانیدن پای داعش به افغانستان نیز نقشی جدی ایفا کرده اند و بر همین اساس قصد دارند توسط این گروه تهدیدی جدی را متوجه حوزه آسیای میانه و به خصوص روسیه کنند . این رفتار و سیاست آمریکا منجر به این شده است که طالبان علاوه بر پاکستان ، حامی و حمایت گر بزرگتری در سطح منطقه به دست بیاورد و توجه روسیه و ایران را به خود جلب کند . تا جایی که نقش طالبان را از یک گروه تروریستی و ضد ارزش های انسانی و بشری به یک گروه سیاسی و یک طرف منازعه قدرت در افغانستان ، منطقه و فرامنطقه تبدیل کند و به آن مشروعیت ببخشد . به طوری که چندی پیش تلویزیون طلوع افغانستان با جواد ظریف وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران مصاحبه کرد ، مجری ، دولت ایران را متهم به حمایت و پشتیبانی طالبان کرد و ظریف این اتهام را نپذیرفت و گفت که طالبان نزد ما یک گروه تروریستی است . پس از سپری شدن چند روز از انتشار همان مصاحبه، هیات طالبان به تهران دعوت و به گرمی از آنها استقبال شد. احتمالاً هدف ایران از دیدار و گفت وگو با طالبان در چند سال اخیر و تشویق و تحریک طالبان برای نقش آفرینی در برابر داعش ، در راستای حفظ امنیت سرزمینی و مناطق مرزی ایران بوده است . از سوی دیگر ، آمریکایی ها قصد داشته اند داعش را به بخش های شمال و شمال شرقی افغانستان انتقال بدهند و از آنجا پایشان را به کشورهای آسیای میانه باز کنند تا از این طریق ، امنیت ملی روسیه را توسط فعالیت های این گروه تروریستی تحت تاثیر قرار دهند . در مقابل، روس ها ، برای اینکه جلوی پیشروی داعش در خاک افغانستان را بگیرند و اجازه ندهند این گروه به مرزهای شمال و شمال شرقی افغانستان با کشورهای آسیای مرکزی برسد ، از طالبان ، حمایت مالی و نظامی به عمل آورده اند تا مانع رشد و پیشروی فزاینده داعش شوند .

علاوه بر آن ، روشن است که پاکستان ، پدر و مادر طالبان است و همواره از این گروه به شکل های گوناگون حمایت کرده و بدون تردید قصد دارد اهداف و استراتژی مطلوب خود را توسط این گروه در افغانستان تحقق ببخشد ، پاکستان همواره از طالبان به عنوان یک اهرم فشار در برابر حکومت افغانستان نیز استفاده کرده است. پاکستانی ها با حمایت و پشتیبانی از طالبان ، خواسته های ویژه ای از دولت افغانستان دارند :

الف- پاکستان می خواهد نهایت فشار را بر سر دولت افغانستان نگه دارد ، تا از این راه ، معضل ژئوپولیتیک خط مرزی « دیورند » را حل و فصل کنند و دولت افغانستان از ادعای ارضی و سرزمینی در این مورد ، صرف نظر کند ؛ ب- پاکستان با حمایت از طالبان خواهان به قدرت رسیدن این گروه در افغانستان است و در صورتی که چنین شود، یک دولت همسو ، مطیع و فرمانبردار را شکل خواهد داد که در واقع ، نقش یک ایالت جدید را برای پاکستان ایفا خواهد کرد ؛

ج- زاویه دیگر حمایت و پشتیبانی از طالبان نیز جنبه اقتصادی این مساله است و پاکستان هم مانند آمریکایی ها به نفت و گاز آسیای میانه چشم دوخته است و با به قدرت رسیدن طالبان به آسانی می تواند این منابع هیدروکربنی را به ارزان ترین قیمت و از کوتاهترین مسیر به خاک خود انتقال بدهد .

باید توجه داشت که ازبکستان نیز نظر مساعدی برای بهتر شدن اوضاع و فضای سیاسی افغانستان ندارد و رهبران ازبکستان بر این باورند که با بهتر شدن اوضاع افغانستان و حاکم شدن صلح و ثبات ، این کشور، آب رودخانه آمودریا (جیحون) را مدیریت می کند و با سد سازی بر روی آن ، کنترل بیشتری بر رودخانه خواهد داشت ، شاید آنچنان که در حال حاضر ، ازبکستان آب در اختیار دارد و از رود آمودریا بهره مند می شود ، با تامین صلح و امنیت در افغانستان این فرصت را از دست بدهد . اهمیت آمودریا از آنجاست که این رود از کوه های پامیر واقع در شمال افغانستان سرچشمه می گیرد و حدود ۱۱۲۶ کیلومتر از آن در قسمت مرزهای شمالی افغانستان با تاجیکستان، ازبکستان و ترکمنستان جاری است و د افغانستان با ازبکستان از طریق آمودریا ۱۴۴ کیلومتر مرز مشترک دارند .

• بازی بی پایان

با توجه به اینکه فضا در افغانستان به خصوص در بخش های شمال و شمال شرقی بحرانی شده است، چنین به نظر می رسد که معامله ای جدی میان آمریکایی ها، دولت افغانستان و طالبان صورت گرفته است ؟ اگرچه آمریکایی ها وانمود می کنند که افغانستان را ترک می کنند و نیروهایشان را کاملاً از پایگاه نظامی بگرام (بزرگترین پایگاه نظامی آمریکایی ها در افغانستان خارج کرده اند . اراده قوی و متین برای باز پس گیری ولسوالی ها / شهرستان هایی که بدون درگیری و جنگ به نفع طالبان رها می شود از سوی دولت و نیروهای دفاعی و امنیتی افغانستان وجود ندارد و به خواست های مردم کوچکترین توجهی از جانب حکومت مرکزی صورت نمی گیرد . این شواهد، دلیل و برهان قوی بر این است که آمریکایی ها خواهان ترک افغانستان نیستند و به آنچه می خواستند در ۲۰ سال حضورشان در این کشور دست نیافته اند و حالا برای رسیدن به اهداف خود ، استراتژی جدیدی را طراحی کرده اند. آمریکایی ها بر دولت افغانستان فشار وارد می کنند که به نیروهای دفاعی و امنیتی دستور بدهند که در برابر طالبان مقاومت نکنند و جغرافیای زیر کنترلشان را به غیر از مراکز استانها به طالبان واگذار کنند . با بحرانی ساختن اوضاع افغانستان آمریکایی ها هم به احتمال زیاد دو مساله را دنبال می کنند :

 الف- به جامعه جهانی نشان می دهند که بدون حضور نظامی آمریکا ، دولت افغانستان تاب و توان مقاومت در برابر

طالبان را ندارد ، طالبان از راه جنگ دوباره بر افغانستان مسلط می شود و افغانستان بار دیگر کانون تروریسم      بین المللی می شود که تهدیدی برای نظم و امنیت جهانی خواهد بود .

 ب- آمریکایی ها خواهان این هستند که ولایات شمال و شمال شرق را به طالبان واگذار کنند و با چنین شیوهای توازن قدرت و حاکمیت را میان دولت و طالبان برقرار سازند ؛ تا آن زمان، هم مذاکرات صلح دولت و طالبان به تعویق خواهد افتاد و اگر ظاهرا هم گفت وگویی صورت بگیرد ، نتیجه بخش نخواهد بود . چون با سپردن کامل ولایات شمال و شمال شرق به طالبان ، مذاکرات صلح را در پیش خواهند گرفت و این بار مذاکرات نتیجه بخش خواهد بود ، و با این شیوه ، سهم و حق طالبان در تقسیم قدرت بیشتر خواهد شد . اگر بیشتر هم نشد ، کمتر از جانب مقابل نخواهد بود . در واقع آمریکایی ها قصد دارند با این استراتژی ، دوباره یک حکومت مطیع ، تحت فرمان و حرف شنو را در افغانستان حاکم کنند ، که اعضای این حکومت از تعامل میان دولت ، احزاب سیاسی و طالبان به وجود خواهد آمد که نه مشکلی با دخالت های آمریکا و نه اختلافات داخلی شدیدی مثل وضعیت کنونی داشته باشد ؛ در واقع برقراری یک امنیت نسبی در این کشور را فارغ از شکل آن دنبال می کنند . چنین وضعیت آرام و مطیعانه ای به تحقق اهداف اقتصادی آمریکا از جمله بهره مندی از منابع زیرزمینی ( به ویژه بهره مندی آنها از منابع گازی ) افغانستان و دیگر کشورهای آسیای میانه منجر می شود .