آشنایی با محوطۀ باستانی فیروزآباد در جنوب هندوستان

حمیدرضا سروری

ویرانه‌های شهر باستانی فیروزآباد در30 کیلومتری شهر گلبرگه(Gulbarga) در شمال ایالت کارناتاکاKarnataka))جای دارد. شهر به وسیلۀ فیروزشاه بهمنی که بین سالهای(825-800ه.ق/1422-1397م) در ناحیۀ دکن هندوستان فرمانروایی می‌کرد پایه‌ریزی شده است. بازدیدکنندگان از شهر مجبورند درکنار آرامگاه صوفی ناشناخته‌ای به نام خلیف الرحمان درنگ کنند. آرامگاه این صوفی در حدود دو کیلومتری ویرانه‌های شهر باستانی فیروزآباد قرار دارد و بر مبنای معماری دورۀ بهمنی بنا گردیده است. فیروزشاه بهمنی از سال1399م. دست به ساخت و ساز در فیروزآباد زد، بازدید از ویرانه‌های شهر چندین ساعت به درازا می‌انجامد و منطقی به نظر می‌رسد که جامگان و کفش مناسبی داشته باشیم چرا که چندین ساعت پیاده روی در انتظار ماست. به هنگام بازدید از فیروزآباد با چالش دیگری هم روبرو بودم و آن وجود خارهای بزرگ و عجیب روی سطح محوطه بود و با همۀ دقتی که کردم پس از هرچند گام مجبور می‌شدم تیغها را از درون کفشم بیرون بکشم! به نظر می‌رسد شهر بر مبنای طرح چهارگوش نامنظم بنا گردیده است و دیواری بلند و سنگی همراه با دروازه‌هایی که در چهارگوش بنا شده‌اند وظیفۀ پاسداری از آن را برعهده داشته‌اند. روشن است که با توجه به ساختار محوطه و محیط پیرامون آن و راحتی دسترسی، نگرانی چندانی از نظر دفاعی در مورد فیروزآباد وجود نداشته است. در واقع از سه طرف دارای دیوارهای قطور سنگی است و از سوی چهارم عاملی طبیعی که رود بهیما(Bhima) است و از شهر نگاهبانی می‌کرده است. از جمله بناهای شاخص شهر می‌توان به گرمابه‌ای اشاره کرد که دارای سقف هرمی شکل است و تزیینات مقرنس‌کاری دارد. کنار گرمابه نیز سازۀ چهارگوشی دیده می‌شود که همزمان دارای سقف هرمی و گنبدی شکل است و به نظر می‌رسد آشپزخانه بوده است. یکی از دروازه‌های زیبای شهر دروازه‌ای است که روی آن دو نقش ببر دیده می‌شود در واقع دو نقش قرینۀ یکدیگر که به وسیلۀ گچ روی سطحی سنگی کار شده‌اند. این دروازۀ سنگی همانند دیگر بناهای موجود در فیروزآباد به حال خود رها شده است. روشن است با توجه به ساختاری که دارد و میزان نابودی که هرساله به خاطر هوا و باران می‎‌بیند تا چند سال دیگر اثری از آن برجای نخواهد ماند! به نظر می‌رسد که در ساخت دروازه‌ها از چندین منبع و ساختار معماری الهام گرفته شده است و از جمله در تکنیک ساخت و شیوۀ اجرای تاق می‌توان نفوذ هنر معماری ایرانی را دید، البته نکتۀ کمابیش عجیبی که در مورد مصالح به کار رفته در معماری فیروزآباد جلب توجه می‌کند استفاده از سنگهای لاشه‌ای ورقه‎‌ای و شکننده است به این گونه که این سنگها در دیوارها و سطحهایی کار گذاشته شده‌اند که بدنۀ خارجی آنها دارای سنگهای تراش خورده و کمابیش با دوام است. البته این دقت در همه جای محوطه دیده نمی‌شود و در بخشهایی هم همین سنگهای تراش‌خورده به خوبی کار نشده‌اند. به هر روی سنگها را با لایه‌ای از گچ پوشانده‌اند و با نقشمایه‌های هندسی و نقشمایه‌هایی که در دورۀ بهمنی به کار رفته است تزیین کرده‌اند. در فیروزآباد مسجد جامع کمابیش بزرگی هم ساخته شده است و با توجه به کتیبۀ سنگ بنای مسجد در30رجب سال808هجری برابر با 21 ژانویه سال1406م. پایه‌ریزی شده است. در ساخت گنبد مسجد تکنیک و روش ساخت گنبدهای ایرانی دیده می‌شود. در محوطۀ مسجد28تاق به چشم می‌خورد. 14تاق در شمال و 14تاق هم در جنوب وجود دارد، روی فضای سه گوش تاقها نیز نقشمایه‌های گچبری شده و مدالی شکل هندسی و البته نشان معروف دورۀ ساسانی دیده می‌شود. این نشان به شکل دو بال شاخ و برگدار است که به سمت بالا و بیرون باز می‌شوند و بین بالها نیز هلال ماه جای گرفته است و درون این هلال ماه نیز صفحۀ دایره‌ای شکلی است که شکل گل روزت است. البته در برخی از نقشها این صفحۀ دایره‌ای شکل خلاصه شده و به شکل برجستگی کوچکی به نمایش در آمده است و در برخی از نقشها هم هیچ صفحۀ دایره‌ای شکل دیده نمی‌شود در برخی دیگر هم کلمۀ الله افزوده شده است. به هر روی وجود این نقشمایه در دورۀ بهمنیان بسیار جالب توجه است و چنان که مهرداد شکوهی به آن پرداخته است بیانگر و نمایانگر این است که بهمنیان می‌خواسته‌اند نسب خود را به ساسانیان برسانند و در بسیاری از بناهای خود آن را به نمایش درآورده‌اند.  

به نظر می‌رسد فیروزآباد به دلیل طغیانهای رودخانه‌ای و دستخوش خطر بودن ترک گردیده است و امروزه هم در جایگاه بسیاری بدی قرار دارد و نیازمند مرمتهای ریشه‌ای است، در غیر این صورت تا چند سال آینده بسیاری از بناهای موجود در محوطه از بین خواهند رفت.

 منابع

Michelle,George&Philon,Helen.2018. Photography by Antonio Martinelli. Islamic Architecture of Deccan India, Acc Art Books,New York,pp.134-141.

Nayeem, M. A.2012.The Heritage of The Bahmanis&The Baridis of The Deccan(1347-1538-1619A.D.)Hyderabad Publishers,pp.114-118.

Philon,Helen.2016. Gulbarga.Bidar.Bijapur,Jaico Publishing House,Mumbai,pp.59-63.

Shokoohy,Mehrdad.1994,Sasanian royal emblems and their reemergence in the fourteenth century Deccan, in the al-Muqarnas 11,pp.65-78.