با نزدیک شدن به روزهای پایانی انتخابات مسأله مشارکت مردم در انتخابات و دلایلشان برای مشارکت کردن یا نکردن بیش از پیش مطرح است. بحث بر سر این است که آیا تردید برای حضور یا عدم حضور در انتخابات نتیجه خودکمرنگ پنداری است یا ناامیدی از اثرگذاری در مسائل جامعه؟ به نظر می رسد مساله ای که با آن مواجه هستیم در سطحی گسترده تر قابل بحث و بررسی است. اینکه به طور کلی افراد و رویدادهای مربوط به جامعه به عنوان یک شهروند احساس مسئولیت می کنند؟ با یک مقدمه به این سوال پاسخ خواهم داد.
اریک فروم در کتاب «گریز از آزادی» توضیح می دهد که در قرون وسطی برخلاف امروز، آزادی فردی وجود نداشت، به این معنا که افراد در نسبت با یکدیگر تعریف می شدند و همگی به نقش خود در سیستم اجتماعی پایبند بودند. هیچ کس نمی توانست تحرکی از طبقه اجتماعی به طبقه ای دیگر یا حتی از شهری به شهر دیگر داشته باشد. به عبارتی کل زندگی شخصی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی فرد در کنترل قواعد و تکالیف بود و با اینکه فرد از آزادی به مفهوم امروزی آن برخوردار نبود اما یکه و تنها هم نبود. همان جای مشخص و غیرقابل تغییر فرد در اجتماع از بدو تولد به منزله ریشه انسان در یک کل متشکل بود. به این صورت زندگی دارای مفهومی می شد که جایی برای تردید و شک باقی نمی گذاشت و هیچ کس از نقش خود در اجتماع جدا نبود. در همان محدود اجتماع، چه در زندگی عازفی و چه در کار برای بیان فردیت، آزادی وجود داشت. هر چند از آزادی و فردگرایی به معنای نوین یعنی انتخاب نامحدود بین طرق ممکن زندگی خبری نبود اما فردگرایی حقیقی بسیار بود. در واقع اجتماع قرون وسطی فرد را از ازادی محروم نمی کرد به این علت که هنوز فردی وجود نداشت و انسان نه فقط از دیگران بلکه از خودش به عنوان یک فرد تصوری نداشت به جز نقش اجتماعی اش. به عبارتی فرد در قرون وسطی دچار فقدان خودآگاهی بود.
در عصر رنسانس انسان کم کم به خودآگاهی دست یافت. در این دوران انسان پی می برد که خودش و دیگران افرادی مجزا از یکدیگرند. در این دوران است که نتیجه می گیرد طبیعت از او جداست و باید بر آن از لحاظ علمی و نظری غلبه کند. در این دوره نقش سرمایه در صنایع رو به فزونی گذاشت و به جای اینکه ثروت در خدمت انسان باشد، انسان به خدمت ثروت درآمد. در بین افراد رقابت به وجود آمد و هدف فقط کسب سود بود. بازار به دست صاحبان صنایع بزرگ افتاد و آنها قیمت ها را تعیین می کردند و بر صاحبان خرده صنایع فشار می آوردند. در حالی که در دوره قبل بازار به این وسعت وجود نداشت. برخلاف بازارهای قرون وسطی که عرضه و تقاضا در آن قابل پیش بینی بود، در این دوره عرضه و تقاضا غیر قابل پیش بینی شد. همین طور کار تبدیل به والاترین ارزش شد و پیامد این وضع از بین رفتن ثبات فرد بود. به عبارتی فرد به خودش واگذار شد و همه چیز بستگی به تلاش خودش داشت. اهمیت نقش سرمایه در این دوره به این معنا بود که نیرویی بالاتر از شخص بر سرنوشت او حاکم شده بود. سرمایه از حالت تحت اختیار بودن درآمده و خود اختیاردار شد. انسان رها شد و خود می بایست به دنبال سرنوشتش می رفت و مسوول سود و زیان اعمالش نیز خودش بود. فقط فعالیت فردی بود که می توانست او را موفق کند و به استقلال برساند. در این دوره اگرچه انسان آزادی به دست آورد، اما این آزادی چنانچه در ادامه توضیح می دهیم همراه با احساس ناتوانی و پوچی است.
انسان با از دست دادن مکان ثابت در یک جهان بسته در برابر مفهوم زندگی سرگردان و مبهوت مانده که به راستی هدف از زندگی چیست و خودش کیست. قدرت هایی بالاتر از شخص مثل بازار و سرمایه او را مورد تهدید قرار می دهند. انسان منزوی و منجزر شده است و خطر از همه طرف او را مورد تهدید قرار می دهند و چون با جامعه احساس یگانگی ندارد دچار احساس پوچی و سرشکستگی می شود. رابطه انسان با انسان های دیگر نیز که همه رقیب او محسوب می شوند با بیگانگی و دشمنی همراه است. اما در قرون وسطی این گونه نبود، با اینکه همواره کسانی بودند که تأمین خرج زندگی برایشان اسان نبود اما افراد عضو یک صنف مطمئن بودند و می دانستند با کاری که انجام می دهند، می توانند، زندگیشان را بگذرانند و در سطحی که متعلق به پایگاه اجتماعی خودشان است با هر کاری اعم از ساخت صندلی، کفش، پخت نان و ... آسوده زندگی کنند، در نتیجه خبری از احساس پوچی و سرگشتگی و ناتوانی انسان در برابر قدرت های بالادست نبود.
پس سرمایه داری گرچه باعث افزایش آزادی به معنای مثبت آن شد ( به پی نوشت رجوع شود) ولی از طرفی باعث انزوا، تجرد و احساس ناتوانی در فرد شد، چون تمام کارهای فرد به خودش مربوط بود. به تدریج تحمل این تجرد و انزوا نیز از توان فرد خارج شد چون در مقایسه با جهان خارج خودش را ناچیز می دید و دچار ترس و استرس می شد. انسان عصر جدید نسبت به معنای زندگی و خودش شک کرد و این شک و تردید، زندگی و حیاتش را فلج کرد و برای ینکه بتواند دوام بیاورد سعی کرد تا از آزادی به خصوص آزادی منفی فرار کند، غافل از اینکه این گریز، امنیت از دست رفته را برنمی گرداند، فقط به او کمک می کند نفس خود را به عنوان موجودی جداگانه فراموش کند. باید گفت آزادی همیشه با ترس و تجرد همراه است. انسان نمی تواند آزاد باشد و به تنهایی و شک دچار نشود. در چنین فضا و شرایطی یعنی استیصال و درماندگی فرد در برابر نیروهای فرادست با یک جامعه اتمیزه مواجه می شویم به این معنا که هرکس بدون توجه به سرنوست مشترک به فکر خودش است و به تعبیری می خواهد خودش گلیم خود را از آب بیرون بکشد. افراد در کنار هم و در جهت منافع جمعی حرکت نمی کنند. آنها با باور به اینکه فقط خودشان می توانند به رشد و موفقیت خودشان کمک کنند و همه چیز منوط به تلاش فردی اشان است برای مشارکت در مسائل مربوط به جامعه رغبیتی نشان نمی دهند. افراد آزادی دارند اما همزمان دچار تردید و سرگشتگی اند.
با مطالبی که گفته شد پاسخ به پرسش ابتدایی چندان دشوار نیست. جامعه امروز ایران نیز اتمیزه شده است و دیگر سرنوشت مشترک برای کسی اهمیت ندارد. افراد نه به علت خودکمرنگ پنداری یا ناامیدی از اثرگذاری بلکه به این علت که اساساً دیگر خود را در ارتباط با جامعه نمی بینند، دچار انزوا و استیصال می شوند و به این وضعیت با مشارکت نکردن در تمامی مسائل جمعی و مربوط به جامعه اعم از انتخابات پاسخ می دهند. اساساً جامعه و سرنوشت مشترک دیگر برای افراد معنایی ندارد و هرکس به دنبال نفع شخصی و کسب سود در زندگی خودش است. به نوعی ارتباط فرد با جامعه قطع شده و به موجودی تنها و دورافتاده تبدیل شده است. در این شرایط نه انتخابات و نه هیچ اقدام جمعی دیگری فرد را مجاب به مشارکت نمی کند چون اساساً جمع و نفع جمعی برای فرد معنا ندارد.
پی نوشت: فروم در این کتاب از دو نوع آزادی سخن می گوید. آزادی به معنای مثبت آن یعنی آزادی برای انجام کار و آزادی به معنای منفی یعنی آزادی از چیزی، به عبارتی آزادی از این قید که غرایز اعمال انسان را تعیین کنند. فروم می گوید انسان در عصر جدید آزادی به معنای منفی آن را به دست آورده است. این آزادی برای انجام کاری نیست بلکه آزادی از چیزی است. در ادامه توضیح می دهند که بعد از قرون وسطی مردم از قیود آزاد شدند ولی با اینکه از بیشتر جهات رشد کردند، فاصله بین دو معنای آزادی بیشتر شد و نتیجه این عدم تناسب میان آزادی از قیود و کمبود امکانات برای تحقق آزادی مثبت این شد که افراد با وحشت از آزادی فرار کنند یا به قیود جدیدی پناه ببرند یا اینکه کلاً نسبت به همه چیز بی اعتنا شوند.
منبع: فروم، اریک، گریز از آزادی، ترجمه داوود حسینی
دیدگاه تان را بنویسید