شبکه های اجتماعی چگونه انتخابات را دستخوش تحول کرده اند؟ | رقابت مجازی

بازگرداندن شور انتخاباتی به جامعه ­ای که ناامید و خسته از شنیدن شعار و وعده، تصمیم گرفت با صندوق ­های رای قهر کند، بی ­تردید کار آسانی نیست. دست­کم می­دانیم داغ کردن فضای انتخاباتی از صدا و سیمای تک­گوی انحصاری که مدت­هاست اعتبار و محبوبیتش را از دست داده و روزنامه ­هایی که در سایه گیروگرفت­های همیشگی رنگی به رخ ندارند، برنمی­آید. در این گیرودار اما به نظر می­رسد شبکه ­های اجتماعی و به ویژه تازه­واردی به نام کلاب­ هاوس حرف­ هایی برای گفتن دارند؛ آنقدر که تحلیلگران معتقدند شاید به مدد معجزه آن­ها، بار دیگر آتش رقابت ­های انتخاباتی شعله­ ور شود. اگر نگویید بدبین شده­ایم اما وقتی در شاخص آزادی اینترنت 2020 در پانزدهمین پله آخر رتبه ­بندی نشسته ­ایم، یا ساده ­تر بگوییم به اینترنت آزاد اصلاً دسترسی نداریم، این پیش­بینی­ ها می­تواند رویایی بیش نباشد. آن هم برای دولتی که همواره اینترنت را چالشی بزرگ می­داند و در هر بحران و ناآرامی دستش را به سمت دکمه قطع و فیلترینگ و مسدودسازی می­یرد. با این همه اما تجربه ­های اخیر ایران و البته جهان نشان داده که نمی­توان نقشه شبکه ­های اجتماعی را در چرخش­ های عجیب انتخاباتی نادیده گرفت.

در دو دهه گذشته، انتخابات ریاست­ جمهوری ایران به شدت تحت تاثیر فضای مجازی بوده است. از زمان انتخابات 1388 به بعد، اینترنت به اصلی­ ترین ابزار رسانه ­های آزاد برای آگاهی جامعه ایران و جهان از انتخابات ایران تبدیل شد. در آن سال، اعتراضات پس از انتخابات سبب شد دولت برای نخستین­ بار، معضلی به نام اینترنت و شبکه­ های اجتماعی را در شرایط ناآرامی درک کند و طعم آن را بچشد و شاید به همین دلیل، درست چند هفته قبل از انتخابات، فیس­بوک را مسدود کرد. این در واقع اولین باری بود که جمهوری اسلامی به یک رویداد بزرگ در متن اینترنت واکنش نشان داد.

به رغم ممنوعیت­ ها، چهار سال بعد و در جریان انتخابات 1392 بازار فیس­بوک و توئیتر به عنوان ابزاری آزاد برای بحث درباره نامزدها، گرم شد. مکالمات داغ آن روزها به پیام ­رسان وایبر منتقل شد و فیس­بوکی که فیلتر بود جای خود را به یک پیام ­رسان محبوب داد. گرچه تجربه چهار سال قبل سبب شده بود سرعت اینترنت کم و دسترسی ­ها محدود شود اما به نظر می­رسید این سیاست ­های سلبی برای دولت پاسخگو نیست. وایبر هم به جمع فیلترشدگان پیوست.

تنها سه سال بعد و در جریان انتخابات مجلس، اینستاگرام و تلگرام رسانه اصلی رقابت کاندیداها و بحث و گفتگوی مردمی شدند. در حالی که بیشتر تمرکز اصولگرایان بر روش­های سنتی جمع کردن رای بود، اصلاح­طلبان برای بسیج رای­دهندگان به تلگرام پناه بردند. کانال­های متعدد تلگرامی برای نامزدهای اصلاح­طلب فرصتی جدید و بی ­رقیب ایجاد کردند آن قدر که حتی برای تبلیغ فهرست انتخاباتی اصلاح­ طلبان معروف به «لیست امید» روبات ­هایی طراحی شد. و در نهایت لیست امید، 121 کرسی از 290 کرسی مجلس را به دست آورد. این نخستین پیروزی فعالان تلگرامی بود که متاسفانه پایان خوشی نداشت. کمی بعد، یعنی چند ماه قبل از انتخابات ریاست­ جمهوری 1396 مدیران 12 کانال تلگرامی نزدیک به اصلاح­ طلبان دستگیر شدند!

تلگرام تا مدت­ها به عنوان ابزار محبوب اطلاع ­رسانی، توسط رسانه ­های رسمی، سیاستمداران و فعالان استفاده می­شد تا سرانجام در پی اعتراضات و ناآرامی­ های همان سال، دولت به اتهام ساماندهی تظاهرات و اشتراک اطلاعات در کانال­های بحث­ برانگیز، تصمیم به مسدود کردن آن گرفت. تلگرام حالا پیام ­رسانی فیلتر شده­است که هم­چنان میلیون­ها ایرانی از آن استفاده می­کنند!

انتخابات مجلس 1399 اما زیر سایه ابر تاریکی از گفت و گوها و بحث­های شبکه ­ای برگزار شد. کل فضای رسانه ­های اجتماعی تحت تاثیر اعتراضات دی ماه 98 قرار داشت؛ فضایی که هنوز متاثر از ناامیدی و خشم مردم بود. در نهایت این انتخابات با کمترین میزان مشارکت در تاریخ جمهوری اسلامی به پایان رسید.

کلاب ­هاوس؛ میدان جدید مبارزات انتخاباتی؟

امسال هم، آن­گونه که نظرسنجی­ های متعدد نشان داد، بسیاری از ایرانیان اشتیاقی به رنگی کردن انگشت در صف رای ­دهی نداشتند. هم­چون اسفند 98، قهر مردم با انتخابات، باز هم روزهای سردی را برای فضای سیاسی کشور رقم زد. برای مدتی گفت و گو درباره انتخابات مسکوت و نامشخص بود اما یکباره، یک شبکه اجتماعی جدید تنور مباحثات انتخاباتی را داغ کرد؛ این بار پای کلاب­هاوس به میان آمد.

اپ صوتی مبتنی بر دعوی که تنها در گوشی ­های آی­فون قابل استفاده بود ناگهان در صف مقدم شبکه ­های محبوب مورد استفاده ایرانیان قرار گرفت. از ابتدای سال جاری نیز به وضوح دیده می­شد که هر روز اتاق­های متعددی با موضوعات سیاسی برگزار می­شود و در آن سیاستمداران، تحلیلگران، روزنامه­ نگاران وحتی مردم عادی مشغول گپ و گفت در مورد مسائل روز و به ویژه انتخابات پیش­رو هستند. گرچه مطالعه متقنی در این­باره صورت نگرفته اما تعداد ایرانیان داخل کشور که در این گفت و گوهای صوتی شرکت می­کنند و به وضوح نظرات و حتی خشم و ناامیدی خود را از عملکرد دولت ابراز می­دارند قابل توجه است.

همچون دیگر شبکه­ های اجتماعی، اصطلاح ­طلبان در کلاب ­هاوس حضور برتری دارند. آن­ها از شخصیت­های برجسته سیاسی دعوت می­کنند که به این اپ بپیوندند و در اتاق ­ها شرکت کنند. اعضای کابینه روحانی، از جمله محمد آذری جهرمی و محمد جواد ظریف از نخستین کسانی بودند که حضور و گفت و گوهایشان در کلاب­ هاوس خبرساز شد. کمی بعد سخنگوی امنیت ملی و رستم قاسمی کاندیدای ریاست جمهوری هم به این صف پیوستند. عباس آخوندی هم در ماه­های اخیر حضور پررنگی در کلاب­هاوس داشته، لاریجای هم اخیراً به دعوت جهرمی به این اپ پیوسته است. و حالا در کنار حضور چهره ­ها، تحلیل­ها، گمانه­ زنی­ها و نقد و بررسی برنامه ­های نامزدها نیز در این شبکه اجتماعی صدام حور بالا گرفت است. برخی معتقدند برخلاف رسانه­ های رسمی که مدت­هاست میدان را واگذار کرده­اند، و دیگر شبکه ­های اجتماعی که همگی درجاتی از کنترل و تک­صدایی را تجربه می­کنند، اینجا قرار است میدانی برای تعامل و دیالوگ، آن هم بدون سانسور و فیلترینگ باشد.

پدیده کلاب ­هاوس در ایران اما چندان هم بی­دردسر نبوده، هر دو جناح، دیدگاه مشترکی درباره سانسور در این اپ جدید دارند و اتاق گفتو گو با وزیر امور خارجه را مصداق آن می­دانند. بسیاری از اصولگرایان در نقد اتاق گفت و گوی ظریف- که با هشت هزار نفر شرکت­کننده، توجه همه را به خود جلب کرد- گفتند که ناظران، فرصت طرح پرسش­های چالشی با آقای وزیر را نداده­اند. به همین ترتیب، برخی از روزنامه­ نگاران و فعالان داخل و خارج کشور هم احساس کردند که مجریان فرصت این کار را از آن­ها سلب کرده­اند. جالب اینجاست که تندروها از جناح خود به دلیل عدم استفاده از کلاب­هاوس به همان روشی که اصلاح­ طلبان استفاده می­کنند شاکی بودند!

برخی تحلیلگران می­گویند علاقه مردم به کلاب ­هاوس و تعامل در آن، یادآور فضای مهیجی است که در خیابان­ های تهران و پیش از انتخابات 88 دیده می­شد. پس از آن سال اما، چنین شور و شوق و جنبشی در دنیای واقعی پیش از انتخابات، هرگز مشاهده نشد. با این همه، حتی در حضور تنور گرم گفتو گوهای کلاب ­هاوسی مشخص نیست که آیا بحث­های سیاسی در این فضا می­تواند بر رفتار رای­دهی مردم اثر بگذارد یا به نفع آنان تمام شود یا خیر. گرچه قریب به اتفاق ایرانیان به گوشی هوشمند دسترسی دارند اما کلاب­هاوس تا هفت گذشته تنها برای 10 تا 15 درصد از کاربران آی­فون قابل دسترسی بود؛ این خود وجه تمایز قشری از جامعه است که در قیاس با سایرین «برخوردار» تلقی می­شوند. تحلیلگران می­گفتند اگر نسخه رسمی اندروید کلاب ­هاوس تا قبل از موعد انتخابات منتشر شود می­تواند به بحث­ های انتخاباتی جان بیشتری ببخشد و آن را گسترده ­تر کند. حتی می­توان امیدوار بود که بتواند بالقوه، روحیه برخی از ایرانیان را که به طور فزاینده از وضعیت کنونی ناامید و خسته شده ­اند، تغییر دهد. و حالا کلاب­ هاوس در اندروید هم قابل دسترسی است.

امیر رشیدی پژوهشگر دسترسی به اینترنت می­گوید: کلاب­هاوس، آغاز کوچ از شبکه­ های اجتماعی سنتی است. ویژگی مبتنی بر صوت آن سبب می­شود کاربران احساس نزدیکی بیشتری به هم داشته باشند. حتی اگر این برنامه هیچ تاثیری در انتخابات پیش­رو نداشته باشد، به برخی از ایرانیان حداقل در حال حاضر، چیزی را می­دهد که هرگز نداشته ­اند: پلی برای شکاف!

انتخابات شبکه ­ای

فراتر از آن­چه بر سر شبکه­ های اجتماعی در ایران آمده، تردیدی نیست که در دنیای امروز، فضای دیجیتال قلمرو وسیعی از مشارکت غیررسمی در سیاست و انتخابات را به وجود آورده است. فضایی که در آن شهروندان نظران خود را به اشتراک می­گذارند، به دنبال اطلاعات می­گردند و مبنایی برای انتخاب­های خود از جمله نحوه رای­دادن پیدا می­کنند. سیاستمداران هم در آن به تعامل با شهروندان و برندسازی و تبلیغ می­پردازند. نقطه ورود بسیاری از افراد به سیاست امروز، از طریق همین پلت­فرم­ های آنلاین به ویژه شبکه­ های اجتماعی است.

فضای دیجیتال از طریق توانایی اشتراک نظر بدون نیاز به رسانه ­های سنتی، دسترسی به اطلاعات را دموکراتیک­تر و صداهای متنوع را تقویت کرده است. ضمن آن­که هزینه تولدی و توزیع محتوا در این فضا تقریباٌ صفر است. همزمان با این مزایا و فرصت­های کم­نظیر، نقاط ضعف و تهدیدهایی هم وجود دارد. برای مثال استفاده از شبکه ­های اجتماعی تظاهرات­ کنندگان و دیگر کاربران را در معرض نظارت سیستماتیک قرار داده یا برای فعالان جنبش­های مردمی به زندان و مجازات منجر شده­است. حریم خصوصی همه کاربران هم در معرض خطر قرار گرفته است. همین پلت­فرم ­هایی که مردم سراسر جهان را به هم پیوند می­زنند می­توانند سلامت فضای آنلاین و شاید خود دموکراسی را از طریق اطلاعات غلط، نظارت تجاری بر اطلاعات و عدم شفافیت و پاسخگویی تهدید کنند.

در همین راستا، تجربه انتخابات اخیر ریاست­ جمهوری ایالات متحده، زمینه مناسبی را فراهم کرد تا پژوهشگران بار دیگر کارکردهای مثبت و منفی شبکه ­های اجتماعی را در انتخابات بیازمایند. اولین یافته این پژوهش­ها آن بود که فالوئر دیگر معیار تعیین­ کننده­ای در صحنه بزرگ انتخابات نیست؛ ترامپ با 87 میلیون فالوئر در توئیتر میدان را به رقیب که تنها 11 میلیون دنبال­کننده داشت، واگذار کرد!

درس دیگر پژوهشگران از انتخابات امریکا نقش اینفلوئنسرها در جهت ­دهی به رای جوانان بود. این مطالعات نشان داد ترکیب نقش معلمان و شبکه ­های اجتماعی در کسب اطلاعات درباره دموکراسی و ایفای یکی از مهم­ ترین نقش­های ما در زندگی مدنی- یعنی انتخابات- تاثیری جدی دارد. در خارج از کلاس درس، دانش­ آموزان اولین گروهی هستند که عمدتاً اینفلوئنسرها را دنبال می­کنند؛ کسانی که فقط درباره برندها و محصولات نظر نمی­دهند بلکه در مورد سیاست و نامزدهای سیاسی هم دیدگاه ­هایی دارند.

پاسخگویی تولیدکنندگان محتوا در رسانه ­های اجتماعی، اهمیت بسیار زیادی دارد اما وقتی به اکانت­هایی که جریان انتخابات را پیش می­برند نگاه کنید می­بینید اکانت­های فیک- که چهره مطرحی پشت آنها نیست- و عرصه مباحث انتخاباتی را به تسخیر خود درمی ­آورند در برابر هیچ محتوایی پاسخگو نیستند. ترامپ البته، با همین اکانت­های ناشناس هم نتوانست راه به جایی ببرد. محتوایی که تحت برند ترامپ منتشر می­شد پنج برابر محتوای بایدن توسط منتشرکنندگان شبکه­ های اجتماعی بازنشر داشت اما در انتخابات، حتی چنین گردشی سبب پیروزی ترامپ برای بار دوم نشد.

حساب­های ناشناس ابزار خوبی برای افزایش آگاهی در مورد موضوعاتی هستند که اهمیت زیادی برای رای­ دهندگان دارند اما از سوی دیگر، از آن­جا که چهره مشخصی پشت این اکانت­ها نیست، کسی هم در قبالشان پاسخگو نیست. همین امر ضمن زیرسوال بردن اعتبار اکانت­ها، مخاطبان را در معرض اطلاعات نادرست و شایعه قرار می­دهد.

نوک کوه یخ

حضور اینفلوئنسرها در چرخه انتخابات پدیده جدیدی نیست اما در چند سال اخیر تاثیر آن­ها به میزان قابل توجهی افزایش یافته است و این کاربران شبکه­ های اجتماعی، می­توانند تاثیر غیرقابل پیش­بینی بر رفتار مخطابان بگذارند. «تکرار می­کنیم» خاتمی را حتماً به خاطر دارید.

در انتخابات اخیر ریاست جمهوری امریکا محققان بسیاری نوشتند هیچ انتخاباتی را ندیده ­اند که تا این اندازه برای جلب مخاطبان به اینفلوئنسرها متکی باشد و معتقد بودند این تازه نوک کوه یخ است. در جریان انتخابات بسیاری، از سلبریتی­ها گرفت تا اینفلوئنسرهای سنتی بدون دریافت پول یا بدون درخواست، درباره انتخابات سخن گفتند و به رهبری افکار عمومی پرداختند. اینفلوئنسرها عموماً جوان­تر بودند و گرایش بیشتری به بایدن داشتند. آن­هایی که مدافع بایدن نبودند کمتر حرف می­زدند زیرا از دوقطبی شدن شدیدی که ماهیت انتخابات است و تاثیر بالقوه­ای که نتیجه انتخابات می­توانست بر کسب و کار یا برندشان بگذارد می­ترسیدند! تحلیلگران می­گویند انتظار می­رود شاهد رشد این روند و حضور اینفلوئنسرهایی که در انتخابات آینده نقش استراتژیک­تری ایفا خواهند کرد، باشیم. در آینده نزدیک برنده هر رقابت، نامزدهای هوشمند و تیم ­های تبلیغاتی هستند که اینفلوئنسرها را به عنوان مولفه­ای کلیدی با ترکیب بازاریابی خود ادغام کنند.

یافته دیگر این مطالعات نیز جالب است؛ شبکه ­های اجتماعی می­توانند راهی برای ارتباط کاندیداها برای رای­ دهندگان بلاتکلیف باشند؛ به ویژه که کووید 19 توانایی برای شرکت در کمپین ­های مرسوم را متوقف کرده است.

راهی برای تامین مالی کارزارها

حتماً به خاطر دارید کارآفرین و شهردار سابق نیویورک، مایکل بلومبرگ بیش از یک میلیارد دلار از دارایی­اش را صرف مبارزات انتخاباتی کوتاه­مدت خود کرد؛ بودجه­ای که بیش از 70 درصد آن صرف تبلیغات شد. این هزینه گزاف نشان می­دهد که چه میزان پول برای حضور در چنین رقابت­هایی لازم است و چرا برای تازه­واردان سیاسی بسیار دشوار است که بدون داشتن حمایت­های مالی در انتخابات شرکت کنند.

اما رسانه ­های اجتماعی این بازی را تغییر داده­اند و به تازه ­واردان اجازه می­دهند تا در همه موارد از سیاست گرفته تا غذایی که برای شام می­خورند بی­واسطه با مردم صحبت کنند. اگر به شیوه ارتباطی سیاستمداران امروز نگاه کنید بسیار متفاوت از روشی است که پنج یا 10 سال پیش استفاده می­کردند. دلشان بخواهد به سراغ سخنرانی­های رسمی یا تلویزیونی می­روند. بخواهند از روزنامه­ های چاپی یا آنلاین استفاده می­کنند. و اگر بر سر تمامی این رسانه­ ها مانع بگذارید، در مکان­های دیگری از جمله توئیتر، فیس­بوک یا کلاب­ هاوس، با مردم ارتباط برقرار می­کنند.

پژوهش جدیدی که با عنوان «رسانه ­های اجتماعی و مشارکت سیاسی: تاثیر فناوری جدید بر رقابت سیاسی» در آمریکا انجام شده، یافته­ های جالبی دارد. محققان این مطالعه نشان دادند که حتی تازه­واردان سیاسی هم با استفاده از رسانه­ های اجتماعی که هیچ هزینه ­ای ندارد و به آسانی برای هر کسی که اتصال اینترنتی دارد قابل دسترسی است، می­توانند از حمایت قابل توجهی برخوردار شوند. این یافت حائز اهمیت است زیرا نشان می­دهد که چگونه رسانه ­های اجتماعی می­توانند به تساوی شرایط بازی در زمین سیاست- جایی که پول و دسترسی به کانال­ های ارتباطی رسمی مانع بزرگی بر سر راه تازه­واردان ایجاد می­کند- کمک کنند.

یافته دیگر این مطالعه هم قابل توجه است. محققان کوشیدند دریابند آیا میزان حمایت از یک کاندیدا (براساس کمک­های فردی شهروندان) پس از افتتاح حساب کاربری توئیتر یا فیس­بوک توسط وی افزایش پیدا می­ کند یا نه. نتایج شگفت­آور بود. در ماه اول استفاده از توئیتر، سیاستمداران توانستند بین یک تا سه درصد از پولی را که در یک کمپین تبلیغاتی سنتی در مدت دو سال به دست می­آوردند جمع کنند! این سود تازه منحصراً برای افراد تازه کار بود و نه سیاستمداران فعلی. و میزان آن زمانی چند برابر می­شد که نامزدها برای جمع­آوری کمک، لینک­های بیشتری داشتند. این توانایی ربطی به سابقه فعالیت سیاسی افراد ندارد. تازه­واردان سیاسی از نظر فنی باهوش­ترند یا پایگاه جوان­تری دارند و از این­رو می­توانند ارتباط برقرار کنند و دیگران را در شبکه ­های اجتماعی بیابند.

فراتر از انتشار دیدگاه­ های سیاسی، نامزدهای جدید می­توانند از طریق حساب­ های کاربری، وجهه خود را مردمی­ تر کنند و این به رای ­دهندگان امکان می­دهد تا ارتباط بیشتری با آن­ها برقرار کنند. البته این کمک­ های کوچک که اغلب بین پنج تا 100 دلار است در یک کارزار سیاسی میلیاردی مثل سوزن در انبار کاه است اما محققان می­گویند که این بخش مهمی از روند رای­گیری است زیرا نشان ­دهنده امید در جامعه است!

اگر فرض کنیم که در دهه 1980 ویدئو سبب مرگ هنرمندان رادیو شد، اکنون فیس­بوک، لایو اینستاگرام یا روم­ های کلاب­ هاوس در حال قتل­ عام اخبار و مصاحبه­ های تلویزیونی در جریان مبارزات اتنخاباتی هستند البته چنین نیست. آن­گونه که محققان می­گویند پوشش طبیعی رسانه­ های سنتی مانند روزنامه و تلویزیون که برای مردم رایگان است و مخاطبان زیادی را دربرمی­گیرد هنوز هم جایگاه خود را داراست. با این تفاوت که نفوذ آن­ها در حضور شبکه ­های اجتماعی که ابزاری قدرتمند، رایگان و فارغ از نظارت­اند، کمرنگ شده ­است.

به نظر می­رسد اهالی سیاست دیگر نیازی به پول کلان، جمع­ آوری سرمایه و حامیان بزرگ ندارند تا بتوانند از طریق توئیتر و تلگرام با طرفداران خود ارتباط برقرار کنند و به آن­ها بگویند که ایده­ هایشان برای آینده چیست. در هیچ زمانی از تاریخ، سیاست تا این اندازه در دسترس مردم نبوده است. با وجود این، تقاطع رسانه­ های اجتماعی و سیاست به تحقیقات بیشتری نیاز دارد. در جایی که ترول، هک، شایعه، دروغ، اطلاعات گمراه­ کننده و اخبار نادرست رایج است، هنوز هم برخی صداها خاموش می­شوند؛ این یعنی حوالی انتخابات، نمی­توانید تمام تخم­ مرغ­ها را در سبد شبکه­ های اجتماعی بگذارید!