شرایط آب‌وهوایی ایران حداقل در 50 سال اخیر دچار تغییراتی شده است. از یک طرف بارندگی شدید موجب وقوع سیلاب‌های شدید شده و در 16 ماه گذشته در اکثر نقاط کشور شاهد بارش‌های شدید و منجر به سیلاب بوده‌ایم و از سوی دیگر، در سال‌های 1387 تا 1398 با خشکسالی مداوم شدیدی روبه‌رو شدیم. در پنج دهه اخیر، تجاوز به حریم مسیل‌ها، رودخانه‌ها، ساخت‌وساز‌های غیرقانونی در آن نقاط و همچنین مناطق پایین‌دست و بالادست سد‌ها و کم‌توجهی به پوشش گیاهی و آبخیزداری، سیلاب‌ها را آسیب‌زاتر کرده است. برخی از کارشناسان هواشناسی معتقدند سرما و گرمای زیاد هوا در برخی روز‌های زمستان و تابستان و بارش‌های رگباری و شدید، به دلیل تغییر اقلیم و تغییرات در آب‌و‌هوا است و البته این تغییرات اقلیمی با مدیریت کم‌کفایت موجب خسارت‌های درازمدت بیشتری برای کشور شده است. آسیب‌هایی که از این طریق به کشور و منطقه ما وارد می‌شود، با هیچ سانحه طبیعی دیگری قابل قیاس نیست. از جهت دیگر، به دلیل بطئی‌بودن اثرهای تغییرات اقلیمی، کمترین توجه را از نظر مدیریت بحران و تیم‌های تخصصی علمی در کشور ما تاکنون به خود جلب کرده است. در دو دهه اخیر، خشک‌شدن دریاچه‌ها، کم‌شدن آب رودخانه‌ها، وقوع توفان‌های گرد‌و‌خاک و دماهای بالا، به‌ویژه در تابستان‌ها که پی‌درپی در سال‌های اخیر رکورد زده‌اند، در کشور مشاهده شده است. دمای 55 درجه در تابستان سال 98 در خوزستان و حداقل دمای 34 درجه در جنوب البرز طبق گزارش سازمان هواشناسی، رکورد جدیدی بود که چه‌بسا در تابستان 99 نیز با اوج دیگری رکورد قبلی جابه‌جا شود. متخصصان سازمان هواشناسی معتقدند با بارش‌های رخ‌داده از ابتدای بهار 1398 نمی‌توان مدعی شد که وارد دوره ترسالی شده‌ایم. در سال 98 میزان بارش در اکثر استان‌ها نسبت به حد نرمال بالاتر بود. در مهرماه ۱۰ استان کشور در خشکسالی بودند و بارش پایین‌تر از میانگین نرمال بود. خشک‌سالی‌ها از منابع مهم تغییرات دولت مرکزی و سلسله‌ها در ایران قرن نوزدهم بوده است. در سال 1861 به علت خشکسالی، گندم منطقه شمال که معمولا 20 تا 30 هزار خروار محصول می‌داد، نتوانست بیش از صـد تـا 200 خـروار بدهـد و بـه دنبـال آن، گنـدم فوق‌العاده گران و کمیاب شد و مردم از گرسنگی مردند. خشکسالی 1861م و 1872م در اکثر نقاط ایران رخ داد؛ مناطقی مانند آذربایجان، خراسان، کرمان، یزد، فارس و کرمانشاه در ایـن دوره، جداگانه با خشکسالی و قحطی مواجه شده‌اند. این دو خشکسالی بزرگ، بیشترین آسیب را به کشور وارد کرد. کاهش نرخ پول رایج به دلیل سقوط ارزش نقره در اواخر سال 1860م، باعث بالارفتن نرخ کالاهای اقتصادی و تحمیل گرانی بر مردم شد. کشور در 20 سال، از سال 1864م تا 1884م، به دلیل خشک‌سالی‌های پیاپی، آسیب شدیدی دید و این سانحه طبیعی نقـش مؤثری در تضعیف حکومت ناصرالدین‌شاه داشت. او که برای تأمین هزینه سفرهای خود به اروپا با مشکلات مالی مواجه بود، با اعطای امتیاز تنباکو به یک کمپانی انگلیسی موافقت کرد و پس از مراجعت به ایران در ۱۸۹۰م قرارداد را با تالبوت امضا کرد؛ به نحوی که در ۲۰ مارس ۱۸۹۰م، امتیاز انحصاری تجارت توتون و تنباکو به مدت ۵۰ سال به تالبوت اعطا شد. با جنبش تنباکو و فتوایی که گفته شد از سوی میرزای‌شیرازی برای میرزا‌حسن آشتیانی در تهران فرستاده شد، این معاهده در سال 1892م لغو شد. این رخداد اولین بحران سیاسی ناشی از بحران اقتصادی را بعد از خشکسالی و قحطی در دوره ناصـری بـر جـا گذاشـت. قحطی بزرگ صد سال قبل (۱۹۱۷ تا ۱۹۱۹ میلادی) قحطی گسترده‌ای بود که تلفات جانی فراوانی را در ایران سبب شد. این رخداد، با وقوع جنگ جهانی اول هم‌‌زمان بود و بخش‌هایی از ایران به دست نیروهای روسیه و انگلیس اشغال شده بود. در همین زمان، درگیری‌های داخلی نیز قدرت مرکزی را در ایران ضعیف کرده بود.
کودتای 1299 که زمستان امسال صد‌ساله می‌شود، بعد از این فجایع در ایران رخ داد و سقوط سلسله قاجار در شش سال بعد از سال‌های بحرانی اتفاق افتاد. رخداد تغییرات اقلیمی و گرم‌شدن زمین از اتفاق‌های مهمی است که در دهه‌های اخیر در کشور رخ داده است. هر دولتی در ایران امروز و آینده، باید برای ثبات، توسعه و ایمنی ایران برنامه‌های کلان خود را بر پایه آینده تنظیم کند.
* عضو وابسته فرهنگستان علوم
منبع: شرق- مهدی زارع*
دیدگاه تان را بنویسید