کاروانسرای ایرانی در هندوستان

نگاهی به مسجد-کاروانسرای میان مشک در حیدرآباد هند و کتیبه‌های فارسی آن

نویسنده : حمیدرضا سروری

 مسجد-کاروانسرای میان مشک حیدرآباد هندوستان از آثار ساخته شده به دست قطب‌شاهیان است. دودمانی که کمی پس از شاه اسماعیل صفوی آیین تشیع را به عنوان آیین رسمی فرمانروایی خود اعلام نمود. میان مشک از فرماندهان نظامی قطب‌شاهیان و از صاحب‌منصبان اواخر قطب‌شاهیان و آخرین فرمانروای این دودمان یعنی ابوالحسن تناشاه(1687-1672م) بوده است. وی از سیاه پوستان مهاجر به دکن به شمار می‌رفت، مهاجرانی که در چندین مورد به جایگاه‌های بلند‌مرتبه و مهمی رسیدند. آرامگاه میان مشک امروزه در نزدیکی پل تاریخی و قدیمی شهر حیدرآباد یعنی پل پُرانا ( Purana Pul) جای گرفته است.(Bilgrami,1992:78-88) میان مشک، مسجد-کاروانسرا و گرمابه‌ای را در شهر حیدرآباد بنا نمود. البته بنا بر یکی از کتیبه‌های موجود در مسجد-کاروانسرای میان مشک این بنا در پایان دورۀ فرمانروایی محمد‌قطب‌شاه(1626-1611م). پایه‌ریزی شده است و در دورۀ فرمانروایی ابوالحسن تناشاه گسترش یافته و بنای اصلی آن در دورۀ فرمانروایی این پادشاه ساخته شده و به پایان رسیده است. شش کتیبۀ فارسی در این بنا وجود دارد که بسیار مهم و جالب توجه‌اند، یکی از سنگ‌نبشته‌ها روی سنگ سیاه در دروازۀ غربی بنا و به خط نسخ نبشته شده است:

نقل فرمان سلطان ابوالحسن قطب‌شاه

فرمان جهان مطاع آفتاب(آسمان) ارتفاع از دیوان همایون خلافت مشحون چنان زینت صدور یافت که عاملان، متصدیان و کارکنان حال و استقبال و مقاصائیان کتوالخانه تهانه مستعد‌پور بغایت شاهانه مستظهر بوده بدانند که مقرب الحضرت الخاقانی ملک مشک سرلشکر- کرناتک بعز عرض مقیمان حضور لامع النور رسانید که حاصل بازار تعلق مسجد مشارالیه خارج کرایه سالانه مبلغ هشتاد هون کهره که تفصیل آن در فرمان گشت پیش جدار ملگیهای محمد‌نگر- دوکانهای بازار دو طرفه مسجد بابیک خوشبو فروش و نروه مذکور از مراحم شاهانه برای اخراجات لنگر عاشور والاوه و آبدارخانه و فرش و روشنایی مسجد مزبور و اخراجات دیگر عنایت مرحمت شود لهذا التماس مؤمنی الیه- به درجه قبول رسیده هشتاد هون مسطور فوق را بانچه از معموری بازار مذکور بهم رسد جهت اخراجات لنگر و عاشور والاوه و اخراجات مسجد عنایت و مرحمت فرمودیم امر عالی صاد است که سال بسال بلاخلل- جاری داشته از تغییر تبدیل مصون شناسند و کسی که از حکم فرمان باخراجات مسطوره صرف نه کند بغضب خدا و نفرین رسول خدا و ائمه هدی گرفتار شود تحریر فی التاریخ شهر محرم- کتبه حسین بن تقی فی1085.

کتیبۀ دیگر روی سنگ سیاه نوشته شده است. بخش بالایی کتیبه به شکل دو دایرۀ تو در تو در دو سو است و درون دایره‌ها (یا حضرت فاطمه) نوشته شده است. پس از دایره‌ها به شکل قرینه دو کف دست با پنج انگشت باز شده دیده می‌شود و کف دست نامهای (الله، محمد و علی) نوشته شده است و روی سه انگشت میانی، شیئی شبیه یک قیچی دیده می‌شود که به نظر می‌رسد مراد از نمایش آن اشاره به شمشیر ذوالفقار امام اول شیعیان است. کف دست باز دوبار در غار کرفتو دیواندره در استان کردستان به نمایش درآمده است و به باورهای دورۀ سلوکی و هنگامۀ یونان‌مآبی(هلنیسم) مربوط می‌شود. نگارنده در پاییز 1395خورشیدی و به هنگام بازدید از مجموعۀ کم‌نظیر اٌپلیسیخه((Uphlistsikhe  درگرجستان نمونۀ دیگری از این کف دست باز را مشاهده کرد. این نقشمایه در ادامه در آیین یهود و مسیحیت هم به نمایش درآمده است. نمایش آن در مسجد-کاروانسرای میان مشک بیانگر باورهای تشیع است و نمونه‌های دیگر آن را در علمهای بنای پادشاهی عاشوراخانه در حیدرآباد و سندهایی از دورۀ عادل‌شاهی می‌توانیم ببینیم((Nayeem,2017:95,123. در بخش میانی این قسمت از کتیبه نیز یک دایرۀ بزرگتر دیده می‌شود با دوازده نیم‌دایره‌ای که دور آن را فرا گرفته است. درون نیم‌دایره‌ها نام دوازده امام شیعیان نوشته شده است:(( علی- حسن- حسین- علی- محمد- جعفر- موسی- علی- محمد- علی- حسن- محمد)). در مرکز دایره نیز چنین نوشته است:(( مؤیدی که بتأئید حق دکن است بجان محب علی قطب ابوالحسن است)). زیر این بخش کتیبۀ بلند قطب‌شاهی نوشته شده است:

((نقل فرمان سلطان ابوالحسن قطب‌شاه عاملان کتوالخانه و تهانه مستعد‌پور و موضع عطاپور حوالی قلعه مبارکئه محمدنگر مستظهر بوده- بدانند که معتمد الخدمت ملک مشک – کلیدار بعز عرض مقیمان حضور لامع النور رسانید که حاصل بازار مسجد خود و پنت و باغچه و پته قطعه زمین مزرعه انعام خود و وظیفه مسجد و غله زمین انعام میر ملک خرید خود که در موضع- مذکور واقعست بعد از اخراجات ضروری آن سیصد بیست هون و جهت لنگر عاشورالاوه و آبدارخانه چهل هون سالیانه جهت لنگر مسجد و روشنایی و بعضی سالیانه هشتاد هون و غله زمین انعام میرملک- مشاهره داران لنگر مسجد و روشنایی و بعضی سالیانه هشتاد هون و غله زمین انعام میر‌ملک- مشاهره داران لنگر مسجد و بعضی یکصد دو هون و آنرا متولی بیست هون مؤذن ده هون فراش شش هون تیل چراغ، شش هون فرش مسجد دو ربع هون مطیخ، شش هون سقا شش هون جهت تعمیر مسجد بعضی دوازده هون- دیوتی هفت نیم هون دربان دوازده هون دو نفر از جاروکش شش هون نویسنده بهمن، هشت هون و ربع اخراجات حمام و مشاهره داران سالیانه نود و هشت هون آنرا هیزم سالیانه چهل هون خوراک گاوان و دلوو ریسمان شانزده و ربع هون پله‌کاری شش هون کیسه مال دو نفر را پانزده هون فراش شش هون تیل چراغ یک نیم هون حصیر و لنگی و غیره یک ربع هون مالی آب‌کش دو نفر را دوازده هون بدن موجب وقف صحیح شرعی نموده بنذر حضرات دوازده امام علیهم السلام نزدیک شد- مسجد خود یک حبه تجاوز ننموده طعام پخته بدرویشان و مستحقین می‌خورانیده باشند اخراجات عاشور و حمام و مشاهره چاکران می‌رسانیده باشند لهذا التماس مومنی الیه بدرجه قبول رسیده امر عالی صادر است که بر نهج وقف- نمودن مشارالیه سال بسال بلاخلل جاری داشته از معزال- و تبدیل اجتناب نمایند و با آنچه از روی معموری بازار و پنت و باغچه و مزرعه هرچه زمین چه بهم رسد بدل اخراجات- صرف نمایند کسی که تخلف ورزد یا طمع نماید مسلمان یا هندو هرکه باشد بغضب و سخط خدای تعالی گرفتار شود و از شفاعت شفیع روز جزا محمد مصطفی صلی الله علیه و اله و سلم بی نصیب و روسیاه گردد، سنه1089ه)).

 درکتیبۀ بعدی چنین آمده است:

الحمدلله و المنه که به اتمام رسید این عمارت فایض النور مسمی بجاد و خانه حضور نامدار حسب الحکم شاه اعظم خاقان معظم ابوالمظفر سلطان محمد قطب‌شاه خلد ملکه ابدا بمبلغ یکهزار چهارصد هن رایج دارالسلطنه سلطان نگر حرسه الله تعالی من کل شروا الخطر بتاریخ شهر محرم سنه خمس و ثلاثین بعد الف (1035ه/ 1625م).

روی سردر ورودی اتاق آرامگاه میان مشک کتیبه‌ای با این درونمایه وجود دارد:

نقل فرمان سلطان ابوالحسن قطب‌شاه

بجانب عاملان حال و استقبال موضع عطاپور حوالی قلعه محمدانگر شرف اصدار یافت که ملک مشک التماس به پایه سریر اعلی رسانید که مکمل زمین انعام خود میر‌ملک در موضع مذکور بموجب قبله شرعی- زخریده میر مزبور بر وجوه خاص و اشجار در زمین مزرعه و غیره آن را – وقف شرعی نموده که هرچه حاصل شود بعد احراجات ضروری آن بجهت- لنگر بندر دوازده امام علیهم السلام بر مسجد نزد نروه است دیگ طعام پخته بدرویشان و مستحقین می‌خراینده باشند جهت جزای- آن بنام عاملان موضع مذکور فرمان صادر شود لهذا از راه مراحم شاهانه امر عالی شد که عاملان حال و استقبال موضع مذبور- برنهج وقف نمودن ملک مشارالیه جاری دارند و اگر احدی تخلف آن کوشند- و خلاف ورزند بلعنت خدا و نفرین رسول گرفتار شوند و روسیاه باشند((Bilgrami,1992:78-88

روی سنگ آرامگاه میان مشک نیز چنین نوشته است:

الحکم الله

بتاریخ بیست و نهم ربیع الاول

یوم الاحد جنتی میان

مشک برحمت حق پیوست

سنه1092.

روی ورودی مجموعه در دو بخش نیز کتیبۀ کوچکی با عنوان (مسجد میان مشک) دیده می‌شود و در بخشی دیگر (دارالاقامه) نوشته شده است.

 میان مشک نمونه‌ای از کاروانسراهای درون شهری بوده که در ابعاد و اندازه‌هایی کوچکتر از نمونه‌های بیرون شهری بنا گردیده است. میان مشک دارای حجره‌هایی کوچک اطراف حوض مرکزی و بخش ورودی مسجد-کاروانسراست که امروزه تبدیل به کلاسهای دینی شده است. البته شکل و ساختار حجره‌ها و به طورکلی نمای کلی مسجد میان مشک به دلیل سازه‌های بعدی بسیار آسیب دیده است. دخل و تصرفهای زیادی در مجموعه به چشم می‌خورد. پاسداری و نگهبانی از بنا درخور جایگاه آن نیست! در حیاط مسجد-کاروانسرا چندین سنگ گور به چشم می‌خورد و دو سنگ گور درون دیوار از بقیه جدا شده‌اند، ورودی آرامگاه دارای نوشتۀ کوتاهی است: ((درگاه شریف- حضرت سید شاه میران محی‌الدین حسینی (رحمه الله علیه)- پیرو و مرشد حضرت سیدشاه میان مشک(رحمه الله علیه).)) به جز این آرامگاه چندین سنگ گور دیگر نیز در حیاط مجموعه وجود دارد.

مسجد-کاروانسرا دو دروازۀ ورودی دارد و گچبریهایی با نقشمایه‌های دایره‌ای شکل که در دورۀ قطب‌شاهی و شاهان مسلمان دکن رایج بوده در این بنا هم کار شده است. مناره‌های کوتاه مسجد بر مبنای رایج دورۀ قطب‌شاهی بنا شده است. سنگاب کوچک حیاط مجموعه هم با نمونه‌های دیگری از سنگابهای موجود در بناهایی مانند آرامگاه خواجه محمد‌بنده نواز گیسودراز قابل مقایسه است هرچند اندازه‌اش بسیارکوچکتر است. در این میان آنچه که در پایان دو سنگ‌نبشته آمده است بسیار جالب توجه و بیانگر ادامۀ سنتهای باستانی تا دست کم سدۀ هفدهم میلادی است. در پایان سنگ‌نبشته‌ها، پادافره افرادی که نافرمانی کنند به پروردگار و پیامبر اسلام واگذار شده است و هنگامی که به گونۀ نمونه کتیبۀ آنوبانی‌نی پادشاه لولوبی‌ها را در سرپل ذهاب کرمانشاه مرور می‌کنیم به ریشه‌دار بودن جمله‌هایی که به کیفر و نفرین خدایان اشاره کرده است پی‌ می‌بریم.

در سنگ نوشتۀ اکدی مربوط به نقش آمده که آنوبانی‌نی پادشاه توانا، پادشاه لولوبوم(Lullubum) نقش خود و نقش ایزد بانو ایشتار(اینَنَه) را بر دل کوه بَتیر (Batir) نقش کرده هرکس که نقشها را ویران کند به لعنت و نفرین آنومAnum)) ، آنوتوم(Anutum)،انلیل(Enlil)، نین لیل(Ninlil)، ادد (Adad) ایشتار(Eštar)، سین(Sin) و شَمَش(šamaš) گرفتار باد و نسل او برباد رواد.

کتابنامه

Bilgrami Asafjahi, Syed Ali Asgar.1992, Landmarks of the Deccan: A Comprehensive Guide to the

Archaeological Remains of the City and Suburbs of  Hyderabad.Reprint.New Delhi,1992.(first published 1927).published by J.Jetley.pp.78-88.

Frayne,Douglas.R.1990.The Royal inscriptions of Mesopotamia,Early periods,volume 4, Old Babylonian period(2003-1595 BC).University of Torento Press.

Nayeem, Muhammad Abdul. 2017, Safavid Iran and the Deccan Sultanates, Diplomatic And  Cultural Relations(14th to 17th century).Hyderabad Publishers.pp.95&123.