آمارهای هواشناسی ابتدای هفته گذشته خبر از وقوع سیلاب در جنوب استان سیستانوبلوچستان می‌داد اما نبود برنامه درست، به‌دورانداختن الگوهای سنتی و از سوی دیگر به‌کارنگرفتن صحیح و کامل الگوهای مدرن، مردم سرزمین سیلاب را با مشکل مواجه کرد. سدهایی که مخزن آنها به‌موقع خالی نشده بود، نتوانستند سیلاب را برای روزهای گرم این استان پشت خود ذخیره کنند. این سدها سرریز کردند و خانه و زمین‌های کشاورزی مردم را از بین بردند. خلیل‌الله درخشان عضو شورای مرکزی خانه کشاورز به «شرق» می‌گوید: در حالی که می‌شد این سیلاب‌ها را به درستی مدیریت کرد و تا دو سال آینده نیازهای مردم را از طریق ایجاد (هوتک)گودال‌هایی در زمین و ذخیره آب آن برای کشاورزی تأمین کرد، کل این آب به هدر رفت. سیدمحمود حسینی استاندار سابق استان سیستانوبلوچستان هم که در دهه 70 در منطقه سیستان و بلوچستان استاندار بوده‌اند، با اشاره به سوابق ساخت برخی از سدهای منطقه به «شرق» عنوان می‌کند: بیش از پنج دهه است که شبکه زیردست برخی از این سدها تکمیل نشده است. حاصل آنکه آب، پشت سدهای بلوچستان ذخیره می‌شود اما مردم به دلیل نبودن شبکه زیردست سد، نمی‌توانند از این منابع استفاده کنند. به اعتقاد حسینی، وزارت نیرو برای مدیریت منابع آب سیستانوبلوچستان هیچ برنامه‌ای ندارد. از سخنان کارشناسان چنین برمی‌آید که در سیلاب اخیر فرصت‌سوزی شده و به دلیل عدم برنامه‌ریزی درست، یک میلیارد مترمکعب از آبی که در جنوب شرق کشور حکم طلا را دارد، از دست رفته است. در مقابل این کمبودها و ضعف برنامه‌ریزی که کارشناسان آن را گوشزد می‌کنند، عباس سارانی معاونت حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای سیستانوبلوچستان در گفت‌وگو با «شرق» بیان می‌کند: نبود منابع مالی باعث شده است که شبکه زیردست سدها کامل نشود. او می‌گوید: مطالعاتی برای ساخت سازه‌های جدید در جنوب سیستانوبلوچستان انجام شده است. حال این پرسش مطرح است که چطور در استانی نظیر سیستانوبلوچستان با گذشت پنج دهه شبکه زیردست سدها کامل نمی‌شود و پروژه‌های نیمه‌کاره توسط مسئولان افتتاح می‌شود؟
سیل در هفته گذشته، جنوب استان سیستانوبلوچستان را با مشکل مواجه کرد. مدیریت سدها در استان مناسب نبود و آب سرریزشده از سدها، خانه‌های مردم را برد. به مزارع و باغات آسیب جدی وارد کرد و در نتیجه این سیلاب، زندگی در صدها روستا و شهر حاشیه دریای عمان با مشکل مواجه شد. در استانی که هر قطره آب برای ساکنانش حیاتی است و مردمان آن بیش از هر جای دیگری در کشور قدر آب را می‌دانند، خیلی از شهرهای منطقه آب شرب ندارند و هوتک‌ها یا همان چاله‌های گل‌آلودی که با آب باران پر می‌شوند، منبع تأمین‌کننده آب خانوارهاست، حجم زیادی آب در قالب سیلاب از دسترس مردم خارج شد. تأسف‌آور اینکه خلیل‌الله درخشان عضو شورای مرکزی خانه کشاورز ایران و مسئول خانه کشاورز چابهار در گفت‌وگو با «شرق» عنوان می‌کند: سد زیردان و پیشین را مطالعه کردند تا آب‌های منطقه را ذخیره کنند. این آب قرار بود در فصل مناسب مورد استفاده قرار گیرد اما متأسفانه زیرساخت‌های این سد هنوز تکمیل نشده یا ناقص است. بنابراین سدها بدون استفاده مانده‌اند.
او ادامه می‌دهد: این سدها زیرساخت‌های خوبی بودند و باید برای مهار سیلاب و استفاده مناسب از منابع آبی و ایجاد اشتغال در دشت حاصلخیز بلوچستان از آنها استفاده می‌شد اما این اتفاق رخ نداد.
درخشان می‌گوید: آمار دارند که از سد پیشین که در منطقه باهوکلات واقع شده، بیش از 300 میلیون مترمکعب آب سرریز کرده و آب آن به دریا ریخته است. نیم‌قرن است که این سد در منطقه با بی‌آبی‌ها درست شده تا نیازهای مردم را تأمین کند اما شبکه کشاورزی ندارد. شبکه آب لوله‌کشی و شرب هم ندارد.
او ادامه می‌دهد: در منطقه دشتیاری سد دیگری به اسم سد زیردان داریم که در بالادست دشتیاری ساخته شده است. این سد هم سال 90 افتتاح شده اما آب آن به دست هیچ روستایی نرسیده است چون شبکه ندارد. از آب هر دو سد استفاده نمی‌شود. این مسئله باعث شده محیط زیست پایین‌دست سد به هم بخورد و چاه‌های پایین‌دست که کشاورزان از آن استفاده می‌کردند، خشک شود و زندگی پایین‌دست تحت تأثیر شرایط قرار گیرد.
به گفته این عضو خانه کشاورز، سدهای یادشده زندگی مردم را خراب کرده‌اند زیرا زیرساخت‌هایی هستند که نیمه‌تمام بوده و به همین خاطر این مشکلات ایجاد شده است.
ازدسترفتن یک میلیارد مترمکعب آب
درخشان با انتقاد از نبود سازه در پایین‌دست سدها برای ذخیره آبی که از سد سرریز شده و به سمت دریا می‌رود، به ازدسترفتن یک میلیارد مترمکعب آب در سیلاب اخیر اشاره می‌کند.
او می‌گوید: سیل خاک حاصلخیزی را که حاصل میلیون‌ها سال تلاش طبیعت است، به دریا می‌ریزد. 14 تا 15 سال است که برای کاهش خسارات سیلاب طرح‌هایی را ارائه و پیگیری می‌کنیم. ما گفتیم برای اینکه همیشه مشکل آب منطقه را حل کنید تا به این ترتیب، توسعه روستایی شکل بگیرد و از حاشیه‌نشینی‌ها جلوگیری شود، به‌عنوان نخستین گام باید اقتصاد روستاها احیا شود.
این عضو شورای مرکزی خانه کشاورز بیان می‌کند: تنها راه توسعه اقتصاد روستایی، استفاده از آب است. در مناطق سیل‌‌زده، سد کهیر، زیردان و پیشین موجود است. ساختمان سدهای زیردان و پیشین تکمیل شده، سد کهیر هم 10 تا 15 درصد از ساختمانش باقی مانده و مطالعات سد زرآباد نیز انجام شده است. اگر این سدها ساخته و شبکه‌های مرتبط با آن ایجاد شود، حدود یک میلیارد مترمکعب آب به صورت دائمی پشت سدها ذخیره خواهد شد. با این میزان آب و با تکنولوژی‌های جدید، با پنج هزار مترمکعب آب در درون گلخانه‌ها می‌توان 300 تا 400 تن محصول تولید کرد.
به گفته او، در منطقه بلوچستان در تمام طول سال می‌توان محصول کشت کرد. اگر سدهای منطقه تکمیل، شبکه‌های آبیاری آن ساخته و شبکه آب روستایی برای منطقه ایجاد شود، بیش از هزار روستا در پایین‌دست این سدها وجود دارند که می‌توانند از محل سیلاب زندگی خود را سپری کنند.
درخشان آب پشت سدها را حق مردم پایین‌دست سدها می‌داند و بر این باور است که در‌حال‌حاضر مردم به دلیل نبود آب، به حاشیه‌نشینی روی آورده‌اند و جمعیت حاشیه‌نشین چابهار بیشتر از خود شهر شده است. به اعتقاد او، سیلاب و بی‌توجهی به زیرساخت‌های مناسب برای کشاورزی در دشت، مردم را به سمت حاشیه‌نشینی هدایت کرده است.
عضو خانه کشاورز چابهار تأکید می‌کند: با توجه به شرایط آب‌وهوایی منطقه می‌توان با توری، گلخانه‌هایی که قیمت آنها 50 درصد کمتر از دیگر نقاط کشور است، احداث کرد. هدف از ساخت این گلخانه‌ها، کنترل رطوبت هوا و ایجاد صرفهجویی در مصرف آب است. با چنین گلخانه‌هایی، با صرف پنج هزار مترمکعب آب می‌توان 250 تا 300 تن محصول تولید کرد.
او می‌گوید: اگر در منطقه مجتمع کشاورزی تعریف شود، در دشتی که از زرآباد شروع می‌شود و به ریمدان و باهوکلات می‌رسد، در یک نوار نزدیک به 350 تا 400 کیلومتری می‌توان مجتمع‌های مختلف ایجاد کرد. اگر به همه روستاها آب برسانیم، هر روستایی می‌تواند تولیدکننده شود و در محوطه خانه خود به تولید مشغول شود؛ به این ترتیب روستایی‌ها به حاشیه‌نشینی هم روی نمی‌آورند.
ذخیره‌سازی آب در عمق زمین یک ضرورت
عضو خانه کشاورز چابهار یادآور می‌شود: برای آب‌های پایین‌دست سد باید چاره‌ای بیندیشیم و برای مدیریت آب‌های اضافه بر حجم سدها باید برنامه داشته باشیم. ذخیره‌سازی را باید در عمق زمین انجام دهیم و به‌جای بستن دیواره بتونی جلوی رودخانه‌ها که چاه‌های پایین‌دست را دچار مشکل کند، باید شبکه درست کنیم و این آب‌ها را مدیریت کرده و به دشت منتقل کنیم.
او ادامه می‌دهد: باید دریاچه مصنوعی درست کنیم. بافت خاک دشت نفوذناپذیر است و با احداث گودال‌هایی می‌توان دریاچه درست کرد. با خاک حاصل از ایجاد گودال، می‌توان مناطق مرتفعی درست کرد که تبدیل به سکونتگاه مردم شود. به این ترتیب در زمان وقوع سیل خانه‌های مردم هم خراب نمی‌شود.
درخشان می‌گوید: در طول دشت می‌توانیم ده‌ها سازه به این شکل درست کنیم. این سازه‌های سنتی که در مقیاس کوچک‌تر بین پنج هزار تا 20 هزار مترمکعب آب را نگه می‌دارد، در‌حال‌حاضر از سوی مردم استفاده می‌شود. با یک بار بارندگی، چنین گودال‌هایی تا دو سال آب دارد. این داستان باعث می‌شود این آب‌ها بعد از سیلاب برای مردم باقی بماند و با این آب، مردم اقتصادشان را زنده نگه دارند.او عنوان می‌کند: اگر این اتفاقات نیفتد و سیلاب بیاید، خانه مردم را می‌برد. اگر دولت یک میلیارد دلار از صندوق ذخیره ارزی برای ساماندهی شبکه آب جنوب بلوچستان برداشت کند، بخش عمده مشکلات ما حل می‌شود.به گفته درخشان، در‌حال‌حاضر آب منطقه‌ای، روزانه نفری 15 لیتر آب برای شرب بین مردم جنوب بلوچستان توزیع می‌کند که در سیلاب اخیر، به دلیل تخریب جاده‌ها، توزیع آب متوقف شد. با این رویه مشکل حل نمی‌شود. ادب و نجابت مردم بلوچستان نباید باعث شود این مردم فراموش شوند.
مدیریت آب در بلوچستان باید تقویت شود
سیدمحمود حسینی، استاندار اسبق سیستان و بلوچستان که از سال 76 تا 81 در این منطقه مدیریت کرده است، در گفت‌وگو با «شرق»، عملکرد وزارت نیرو در سیستانوبلوچستان را نامناسب توصیف می‌کند. او می‌گوید: مدیریت آب در این استان باید تقویت شود و وزارت نیرو رویه‌اش را تغییر دهد.
به گفته حسینی، سد زیردان با 245 میلیون مترمکعب مخزن سد، در‌حال‌حاضر به دلیل نبود شبکه به حوضچه تبخیر تبدیل شده است و پایین‌دست سد از مزایای آن محروم هستند.
حسینی اضافه می‌کند: سد پیشین هم مدت‌ها طول کشید تا مستحدثات زیر دستش کامل شود و سدهای انحرافی، کانال‌ها و انهار آن ایجاد شود. عملیات احداث سد پیشین سال 52 شروع شده و سال 72 در دولت آقای هاشمی افتتاح شده است. در سال 76 که من آنجا رفتم، هنوز مستحدثات پایین‌دست آن به‌طور کامل ایجاد نشده بود. واقعا چرا این همه در تکمیل این پروژه فاصله افتاده است؟ این سدها اگر زیردست‌هایش آماده نشود، این مخزن صرفا آب را تبخیر می‌کند.
او با اشاره به تکمیل ظرفیت سدهای منطقه بعد از سیلاب اخیر بیان می‌کند: سد پیشین در سیلاب هفته گذشته چندین‌بار سرریز کرده است.
به گفته حسینی، در‌حال‌حاضر سد کهیر 85 درصد پیشرفت فیزیکی دارد؛ دلیلش این است که این سد با اعتبارات بانک توسعه اسلامی ساخته شده است و نتوانستند با همان اعتبارات، سد را تکمیل کنند. این مسئله خیلی جای سؤال دارد. چرا اولویت این استان این نیست که هرچه زودتر بقیه سد کهیر را تکمیل کنند یا زیردست سدها را تکمیل کنند تا آب را به نحو مناسب جمعآوری و توزیع کنند؟
او تأکید می‌کند: نظر مردم منطقه این است که آب رودخانههای منطقه مکران باید صرف کشاورزی، کسب‌وکار مردم، محیط زیست و شرب شود. اگر قرار است صنعتی آنجا مستقر شود، باید آب آن از طریق آب‌شیرین‌کن‌ها تأمین شود. حتی بخشی از آب شرب استان را هم باید از آب‌شیرین‌کن‌ها تأمین کنند.
استاندار سابق سیستانوبلوچستان اضافه می‌کند: بر اساس مطالعات و سیاست‌گذاری‌های شرکت مهندسی آب‌وفاضلاب، آب شهرها و روستاها تا شعاع صدکیلومتری از خط ساحلی باید به‌وسیله آب‌شیرین‌کن‌ها تأمین شود. این سیاست‌گذاری خیلی مهم است و مردم را دلگرم می‌کند. شغل اکثر ساکنان این منطقه که کرانه‌های مکران نامیده می‌شود و از گواتر تا میناب ادامه دارد، کشاورزی است و باید در برنامه‌های توسعه‌ای به این مسئله توجه شود.
او می‌گوید: بر اساس مطالعاتی که دانشگاه شهید بهشتی انجام داده و وضعیت سیاست‌های توسعه را در این منطقه روشن کرده است، هر نوع تغییر در این ناحیه باید با تکیه بر اقتصاد و توسعه برون‌زا و درون‌زای منطقه رخ دهد؛ البته تأکید باید بر اقتصاد درون‌زا باشد. توسعه باید در قالب شیلات، کشاورزی، دامداری و با تکیه بر ظرفیت‌های منطقه‌ای و مردم باشد.
حسینی یادآور می‌شود: در منطقه مکران نمی‌توانیم اقتصاد ملی منهای اقتصاد منطقه‌ای داشته باشیم. مردم نگران‌اند که پروژه‌هایی در این منطقه اجرا شود و آنها در آن سهمی نداشته باشند؛ همان اتفاقی که در عسلویه و خوزستان افتاد، دوباره در سیستانوبلوچستان تکرار شود. نیروهای محلی بیشتر کار حاشیه‌ای و خدماتی انجام دهند و مردم منطقه در جریان توسعه گم شوند.او بیان می‌کند: اگر توسعه در منطقه مکران فقط توسعه درون‌زا باشد، اتفاق جدیدی در این منطقه رخ نمی‌دهد. پس تلفیق آنها مهم است و باید به نحو هنرمندانه‌ای باشد. مردم منطقه بدبینی‌هایی دارند؛ احساس می‌کنند خودشان در توسعه‌ای که قرار است از بیرون بیاید نقش ندارند و در آهنگ توسعه هضم می‌شوند.
سدهای جدید و در دست مطالعه
در‌حالی‌که کارشناسان از فرصت‌های ازدست‌رفته سیلاب بلوچستان به دلیل تکمیل‌نبودن زیرساخت‌های آبی در جنوب استان سیستانوبلوچستان سخن می‌گویند، عباس سارانی، معاونت حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای سیستانوبلوچستان در گفت‌وگو با «شرق» از انجام مطالعه برای سدهای جدید در این ناحیه خبر می‌دهد.
اتابک جعفری به‌عنوان مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای سیستانوبلوچستان پاسخ‌گویی به انتقادات کارشناسی به نحوه مدیریت آب در این استان را در تماس «شرق» به معاونش واگذار می‌کند و عباس سارانی به پرسش «شرق» درباره دلیل کامل‌نبودن شبکه پایاب سدهای منطقه و ازدسترفتن حجم زیادی از آب، این‌گونه پاسخ می‌دهد: مردم حق دارند چنین سخنانی بگویند؛ چون ممکن است در جریان ریز مسائل ما نباشند. تاکنون هر مدیریتی برای تأمین آب شده، بر اساس برنامه‌هایی که داشتیم، انجام شده است. ما برای ساخت تعدادی سد برنامه‌ریزی کردیم. تعدادی از این سدها ساخته شده است و سدهای بعدی در جنوب استان در دست مطالعه و بعضا در دست اجرا است.
او ادامه می‌دهد: مردم پایین‌دست سد پیشین درست می‌گویند؛ زیرا سیستم انتقال آب به پایین‌دست به‌صورت خط لوله است و ما هم تأکید داریم که این سیستم انتقال تکمیل شود. پیگیری‌هایی در این زمینه انجام شده است. تکمیل شبکه نیاز به اعتبار دارد. اعتبارات تکمیل شبکه هم با توجه به شرایط روز تغییر می‌کند و عدد کمی نیست.
سارانی می‌گوید: خط انتقال سد پیشین تا شبکه با هوکلات اجرا شده است و ما از طریق رودخانه به مردم خدمات می‌دهیم. برای بهینه‌شدن این خط با اعتبارات امروز حداقل چیزی حدود 500 تا 600 میلیارد تومان در قالب برآوردهای اولیه نیاز به اعتبار داریم.
او اضافه می‌کند: برای بحث سد زیردان خط لوله آن با کمک اعتباراتی که داده شد، سال گذشته آب‌وفاضلاب بخشی را انجام داد که حدود هفت تا هشت کیلومتر آن باقی مانده است که در دست اقدام است. جهاد کشاورزی برای استفاده از این آب، در گلخانه و... برنامه ریخته است.
به گفته معاونت حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای سیستانوبلوچستان یک‌سری سازه‌های کنترلی روی دو رودخانه مهم کاجو و رودخانه باهوکلات طراحی شده است. مطالعات آن انجام شده است اما بحث تأمین اعتبار است که برای اتمام مطالعات و شروع عملیات اجرائی آن برنامه‌ریزی شده است.
او ادامه می‌دهد: با پیگیری‌هایی که کردیم، با توجه به شرایطی که در چندساله اخیر داشتیم و شرایط خاصی از نظر تحریم و... داریم، فعلا امکان آن فراهم نشده است که اعتباراتی به این مسئله اختصاص داده شود. شاید توجه عزیزان در بحث سیل به‌گونه‌ای پیش برود که نیاز به اجرای این پروژه‌ها بیشتر دیده شود و ما بتوانیم برای سال‌های آتی طرح‌های خود را اجرائی کنیم.
او در واکنش به طرح خانه کشاورز برای ذخیره‌سازی آب سیلاب عنوان می‌کند: یک بخش عمده این طرح در حوزه عزیزان ما در منابع طبیعی است. آنها برای بحث‌های «گرگرو» (یا گالی) راهکاری به این شکل داده بودند. این مسئله باید مطالعه شود. بخش عمده آن باید از طریق عزیزان ما در منابع طبیعی مطالعه شود. فی‌البداهه نمی‌توان درباره آن نظر داد اما به‌عنوان پیشنهاد خام می‌تواند مطرح شود. برای پخته‌شدن و عملیاتی‌شدن باید حتما روی آن کار شود ولی به‌عنوان پیشنهاد اولیه قابل طرح است و ممکن است خیلی مؤثر باشد.
با توجه به انبوهی از پروژه‌های نیمه‌تمام در منطقه بلوچستان و با توجه به توضیحات معاون آب منطقه‌ای این استان، حال این پرسش مطرح می‌شود که چرا طرح‌های مطالعاتی جدید در منطقه کلید خورده است؟ آیا بهتر نبود هزینه این مطالعات صرف تکمیل زیرساخت‌های نیمه‌کاره می‌شد؟
منبع :
شرق
دیدگاه تان را بنویسید