بوی بد تهران و فضای پرابهام درباره وقوع زلزله

۵۵آنلاین : مهدی زارع

بوی بد پخش شده در تهران در روزهای پایانی آذر٩٨ و همچنین عصر روز چهارشنبه ۱۲-۱۰-۹۷ موجب شد تا گمانه زنی های مختلفی در مورد منشا و دلیل این بو به عمل آید. همزمان با این موضوع با اعلام نشدن قطعی دلیل و منشا این بو، اظهار نظرهای شبه علمی و بی ربط هم بعضا در رسانه های رسمی و غیر رسمی مطرع شد: مثلا ارتباط بوی منتشره در کرمانشاه در اوایل مهرماه ۹۶ با زمین لرزه ۲۱ آبان ۹۶ ازگله در نزدیکی مرز ایران و عراق و در ۱۵۰ کیلومتری غرب کرمانشاه! یا دیده شدن ابرهایی در منطقه ایلام و کرمانشاه و همزمانی با زلزله هایی که در منطقه مذبور رخ می دهند. همزمان هوای ابری تهران در روز شنبه ٢٣-٩-٩٨ و عصر روز دوشنبه ۱۸-۱۰-۹۷ و گمانه زنی در مورد اینکه این ابرها پیش نشانگر زلزله احتمالی در تهران هستند یا نه فضای پرابهامی را آفرید.

ظاهرا همچنان و تا اطلاع ثانوی علم گریزی بخشی از جامعه با سطحی کار کردن و رفتارهای هیجانی بعضی از متخصصان و سکوت و مسئولیت گریزی نهادهای رسمی ما، در چنین مواقعی تشدید می شود و مردم و مسئولان ترجیح می دهند، منبع اطلاع و تصمیم گیری خود را نظرات افراد غیر مرتبط قرار دهند. در محدوده جمعیتی تهران و البرز با حدود ۱۷٫۵ میلیون نفر جمعیت بر اساس این شبه اطلاعات چگونه می توان مدیریت سانحه کرد و چطور می شود در جهت کاهش ریسک حرکت کرد؟ به باور من باید توضیح دهیم که علم تلاشی در راه فهم، تبیین و پیش­بینی وقایع جهان است. علم بر اساس قوانین طبیعی هدایت و با رجوع به آن قابل تبیین و در جهان تجربه، قابل آزمون و ابطال نیز هست. بسیاری بر این باورند که تفاوت علم و غیرعلم در روش­های خاصی است که دانشمندان برای تحقیق درباره­ی جهان به کار می­برند. در بسیاری از علوم برای تحقیق از روش­های مشخصی استفاده می­شود که در رشته­ های غیرعلمی از آن­ها خبری نیست.

یک نمونه بارز استفاده از آزمایش است. در تاریخ تحول علم جدید، استفاده از آزمایش نقطه عطفی به شمار می ­آید. یکی از جنبه ­های مهم علم، طرح نظریه است. نظریه علمی عبارت است از دانشی سامان یافته و قابل کاربرد در شرایط نسبتاً متفاوت و به ویژه سامانه­ای از مفروضات، علوم پذیرفته شده، تحلیل­ها­، پیش­‌بینی و یا تشریح طبیعت یا رفتار مجموعه مشخصی از پدیده­‌ها… کار دانشمند فقط این نیست که دفترچه­‌ای بردارد و نتایج آزمایش­‌ها و مشاهدات خود را در آن ثبت کند. بلکه باید بر مبنای نظریه‌ه­ای عام این نتایج را تبیین کند. در مورد مشخص زلزله ٢١-٨-٩٦ ازگله کسی که از بوی حس شده در کرمانشاه در اوایل مهرماه ٩٦ به عنوان مورد مشکوک به پیشنشانگر یاد می کند اساسا مشخص نمی کند که بر چه مبنایی و با توحه به کدام روش علمی این فرضیه مطرح شده است؟

- علم آن چیزی است که به عنوان قانون­مندی­‌های طبیعت و زندگی از طریق فنون آزمایشی جدید، از طریق روش علمی و به صورت پویا به دست می ­آید. - علم به پیش­بینی آینده بر اساس قانون­مندی­‌های جهان شمول و قابل آزمون می­‌پردازد. - این قانون­مندی­‌ها را می­توان در هر عرصه تخصصی مطرح کرد. - این پیش­‌بینی­‌ها در جهان واقعی قابل پیگیری است. - قانون­‌های علمی با قوانین ریاضی قابل بیان بوده و کوتاه و منسجم است. - امکان کشف و ابطال هر گزینه علمی وجود دارد و سازوکاری قابل توضیح برای قانون­‌های علمی بر اساس نیروهای شناخته شده وجود دارد. - و بالاخره نوشته­‌ها و گزاره­های علمی در صورت ابطال با گزاره جدید جایگزین می­‌شود.

با ایجاد هیجان و انتساب بوی متعفن نمی توان به علم و توسعه آن کمک کرد. پایین بودن سطح سواد عمومی، نبود برنامه آموزش علمی همگانی موفق، عدم دقت در برنامه آموزش علمی در مدارس و ژورنالیسم علمی بی­دقت همه از عواملی هستند که به ترویج شبه علم کمک می­کند. مطرح کردن گذاره هایی که نه قابل ابطال و نه قابل اثباتند، مانند احتمال خروج گذاز گوگرد از درون گسلها، (از کدام منشا انتشار گوگرد؟ و دقیقا از محل کدام گسلها؟ مشخص نیست)، به بهانه اهمیت مرضوع زلزله تهران، عملا بهره گیری از شبه علم و ضد علم در تبلیغ فرضیه ای است که با واقعیت زمینی قابل توضیح نیست. در همین راستا در ذیل از دو دسته پیش نشانگر زلزله؛ پیش نشانگرهای ژئوفیزیکی و پیشن شانگر اقلیمی یاد می شود:

ساماندهی پیش نشانگرهای ژئوفیزیکی و ژئودتیکی تغییراتی که در نشانه های ژئوفیزیکی و ژئودتیکی قابل ثبت زیرزمینی، زمینی و جوی دیده می شود، در زلزله های قبلی ثبت شده کاربرد مناسبی داشته است. این تغییرات در مغناطیس و گرانی زمین و همچنین تغییرات در دمای خاک در نزدیکی سطح زمین قبل از رخداد زلزله ها شناخته شده و می توان با ساماندهی آن‌ها به پیش‌بینی زلزله کمک کرد. مانند:

- تغییرات امواج الکترومغناطیسی با فرکانس بسیار پایین در اثر پدیده های طبیعی نظیر طوفان، رعد و برق و زمین لرزه. - بررسی انواع روش‌های فرابینی بر اساس ناهنجاری‌های مغناطیسی، الکتریکی و الکترومغناطیسی و درجه اعتبار کنونی آن‌ها مانند روش Van که هم اکنون منسوخ شده است یا روش فرکانس بسیار پایین (ELF) و فرکانس فوق‌العاده پایین (ULF) که دارای اعتبار علمی هستند. - استفاده از امواج الکترومغناطیسی به عنوان پیش نشانگر قبل از وقوع زمین لرزه. - لزوم استفاده از تجهیزات موردنیاز مانند گیرنده های ULF، ELF (قابلیت حذف نویزها (ارتعاشات نامطلوب) مربوط به رعد و برق و زمینه) و دستگاه ساده Ione detector (برای دقیق تر ساختن سامانه فرابینی). - مطالعه پیش نشانگرهای ژئودتیک بر اساس تغییر هندسه و یا فیزیک زمین و کرنش حاصل از اعمال نیرو به مقوله پیش‌بینی می پردازد. - لزوم انجام گرانی سنجی جهت تعیین ارتفاع، ترازیابی هندسی، تعیین محل گسل‌های مدفون از طریق حل روابط معکوس و فرابینی تغییرات شتاب جاذبه در زمان برای پیش بینی زمین لرزه. - توجه به مزایای استفاده از روش پردازش تداخل‌سنجی دهانه رادار ترکیبی (InSAR) از جمله دقت مکانی بالا و وسعت مکانی بالا جهت مطالعه حرکات زمین ساختی. - امکان به‌کارگیری روش گراویمتری در کنار روش‌های تکمیلی دیگر به جای لرزه نگاری در مناطق شهری برای تشخیص گسل‌های زیرسطحی.

تغییرات اقلیمی و احتمال ارتباط آن‌ها با مساله رخداد زمین‌لرزه: در مطالعات قبلی دیده شده است که تغییر حرارتی کلان در سطوح زمین (نظیر ذوب یخ های قطبی و همچنین خشکسالی‌های بزرگ) می توانند دارای پیامدهایی نظیر رخداد زلزله ها باشند. احتمال ارتباط پدیده های تغییرات اقلیمی در بحث‌های آغازین مطرح شده و موضوعی تخصصی است که با تلاش در آن می‌توان به پیش‌بینی زلزله کمک کرد. بنابراین باید به موارد زیر توجه کرد: - در ۵۰ سال اخیر، تغییرات دمایی در شمال شرق ایران به اندازه ۴ درجه سانتیگراد بوده است که این رقم در مقایسه با مطالعات جهانی بسیار بالا است و هشدار دهنده افزایش دما با شیب تندی است. - تغییرات اقلیمی در سطح زمین مانند آب شدن یخ‌ها و ارتباط آن با زلزله ها.

*استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله و عضو وابسته شاخه زمین شناسی فرهنگستان علوم