۵۵آنلاین :
به نظر می رسد در کنار نابرابری، احساس نابرابری هم در جامعه ما رو به فزونی است. و از قضا این احساس نابرابری است که خطرناک تر از حتی خود نابرابری است چون کشنده انگیزه کار و فعالیت کار با اشاره به جنبه هایی از نابرابری غیر منصفانه و غیرعادلانه که مصادیق آن در جامعه ما فراوان است، تاکید دارد که ریشه احساس نابرابری در ساختار اقتصاد دولتی است. چراکه هرجا دولت در اقتصاد مداخله میکند کار به توزیع رانت و گسترش فساد می رسد. این اقتصاددان حتی سیاست های حمایتی دولتی در چهار دهه گذشته را نیز منتج به نتایج بد می داند و آن را مصداق سرکنگبینی می خواند که صفرا میفزاید. او معتقد است دولت به دلیل حفظ پایگاه رای خود، به فکر به دست آوردن دل طبقه متوسط است در حالی که باید توجه خود را صرفا روی آسیب پذیرترین و ضعیف ترین قشر متمرکز کند.
در ابتدای گفت وگو شاید بهتر باشد که مساله نابرابری را از منظر اقتصادی تبیین کنید و توضیح دهید که این مفهوم در اقتصاد چگونه تعریف می شود و آیا سیاستگذار برای کاهش دادن آن وظیفه ای دارد یا خیر؟
نابرابری درآمد و ثروت که گاهی از آن با عنوان هایی چون بی عدالتی یا غیرمنصفانه و غیرعادلانه بودن نیز یاد می شود، مساله مهمی در اقتصاد است که به ویژه در دهه های اخیر مورد توجه قرار گرفته و پیشرفت زیادی هم در علم اقتصاد در خصوص ریشه‌یابی، اندازه گیری و راه های بهبود آن رخ داده که آن را از سطح شعاری خارج و به موضوعی عمیق و جدی بدل کرده است. اندازه گیری نابرابری که البته موضوع این گفت و گو نیست، یک موضوع کاملا فنی است. با این حال میدانیم که برای برآورد نابرابری، معمولا كل جامعه را به دهکها تقسیم و سهم ثروتمندترین ها و فقیرترین ها را از درآمد و هزینه مشخص می کنند و بعد هم نابرابری در توزیع درآمد بین دهکها را با عددی موسوم به ضریب جینی اندازه گیری می کنند. شاخصهای دیگری هم برای اندازه گیری نابرابری وجود دارد که فراگیری کمتری دارد یا حداقل در اقتصاد ایران مورد استفاده قرار نمی گیرد. روند تغییرات ضریب جینی در یک بازه زمانی نشان می دهد که نابرابری دهکها کمتر یا بیشتر شده است.
اما مفهوم نابرابری به صورت یک بحث اساسی و بنیادی باید در رابطه با منافع عمومی و منافع ملی مورد بررسی قرار گیرد و این پرسش مطرح می شود که نابرابری تا چه حد کجا به زیان و کجا به نفع جامعه است. زمانی که نابرابری موجب نارضایتی عمومی و خدشه دار شدن و نابودی سرمایه اجتماعی شود، بدون تردید به زیان منافع ملی کشور است اما اگر اقتصاد در مسیر رشد است و همه گروه ها از جمله دھک کم درآمد با بهبود وضعیت درآمدی مواجه هستند و ثروت در حال افزایش است، نمی توان نابرابری را مذمت کرد. یکی از مهم ترین محققان و پژوهشگران این حوزه، جان رالز است که راجع به مساله نابرابری، انصاف و عدالت در اقتصاد مباحث زیادی مطرح کرده است. نظریه رالز به طور خلاصه می گوید اگر نابرابری افزایش یابد اما این افزایش در عین حال به نفع کم درآمدترین ها و فقیرترینها تمام شود، این وضعیت غیرعادلانه نیست و منصفانه است. اما آنچه در رابطه با اقتصاد ایران مطرح است مربوط به افزایش نابرابری و بیشتر از آن احساس نابرابری است که باعث از بین رفتن سرمایه اجتماعی و بدبینی مردم نسبت به مسوولان و وضعیت اجتماعی و سیاسی می شود. احساس نابرابری باعث می شود مردم به کار به عنوان منبع اصلی افزایش درآمد و ثروت نگاه نکنند؛ در جامعه ای که افراد با رانت و رابطه پیشرفت و درآمد کسب می کنند، انگیزه برای کار و فعالیت اقتصادی سالم از بین می رود. شیوع این تفکر در جامعه کاملا به زیان اقتصاد و منافع ملی است. در چنین شرایطی حتی اینکه تفاوت دهکها چقدر است و ابزارهایی چون سیاست بازتوزیعی و مالیاتی و کاهش شکاف درآمدی هم کارساز نیست چون جامعه با یک بحران مواجه شده است. از بین رفتن سرمایه اجتماعی به معنای از بین رفتن انگیزه برای کار و تلاش است و همه را به دنبال کسب رانت روانه می کند؛ کارآفرین ها و افراد با استعداد که در شرایط رقابتی سالم هم برای خود و هم برای دیگران ثروت و ارزش افزوده ایجاد می کنند، در چنین شرایطی به دنبال منافذ رانت و امتیازهایی می روند که می شود به صورت قانونی یا غیرقانونی از دولت گرفت. در واقع استعدادها به جای تولید ثروت به مسیر ایجاد و کسب رانت هدایت می شود.
متاسفانه اقتصاد ما درگیر این مساله و در حال فروافتادن به دامن بحران این نوع منحوس نابرابری و احساس نابرابری است.
در مورد تورم هم گفته می شود که انتظارات تورمی اثر سوء دارد و در نهایت تبدیل به تورم می شود. نابرابری هم اگر چه مساله ای جداست اما به نظر می رسد احساس نابرابری می تواند حتی از خود نابرابری بدتر و زیان بار تر باشد.
در اقتصاد آنچه اهمیت دارد، نگاه ناظر بیرونی به مسائل اقتصادی و اجتماعی نیست؛ بلکه نگاه کنشگر اقتصادی است. در مورد نابرابری، یک ناظر بیرونی مانند یک اقتصاددان با کار فنی و کارشناسی و محاسبه ضریب جینی نشان می دهد که جامعه در یک بازه زمانی مشخص به چه سمتی رفته و نابرابری بیشتر یا کمتر شده است اما این مساله محل حساب و نقطه اتکای کنشگران اقتصادی یعنی تولیدکننده و مصرف کننده و به طور کل مردم نیست. مردم وارد مباحث فنی نمی شوند؛ آنها یا این مسائل را درک نمی کنند یا اعتمادی به گزارش های رسمی دولت ندارند. برای کنشگر اقتصادی، احساسی که نسبت به نابرابری دارد مهم و تاثیرگذار است، مانند همان انتظارات تورمی، ممکن است گاهی بدون مبنای واقعی اقتصادی، بین مردم انتظارات تورمی ایجاد شود، مثلا یک جریان سیاسی انتظارات تورمی مردم را بالا ببرد، اما اثر این انتظارات، واقعی است. یعنی واقعا تورم را در کوتاه مدت افزایش می دهد. احساس نابرابری نیز حتی اگر غیر واقعی باشد و دقیقا مبتنی بر واقعیات جاری اقتصاد نباشد، می تواند اثر منفی بگذارد. یعنی حتی اگر داده ها نشان از بهبود ضریب جینی می دهند، وقتی مردم احساس نابرابری داشته باشند، سرمایه اجتماعی تحلیل می رود. جامعه ایران در حال حاضر در چنین شرایطی است، بنابراین مساله احساس نابرابری مهم تر از خود نابرابری در اقتصاد ایران است.
احساس نابرابری را نمی توان مانند نابرابری با شاخصی چون ضریب جینی اندازه گرفت، اما با مشاهده میتوان به وجود این احساس بین مردم پی برد و با نظرسنجی حدود و ثغور آن را سنجید که در جامعه فزونی یافته یا کمتر شده است. در حال حاضر قرائن و شواهد نشان می دهد احساس نابرابری و بالاتر از آن احساس بی عدالتی و نابرابری غیرمنصفانه بیشتر شده است. مردم نسبت به نابرابری تا این اندازه حساس نیستند که نسبت به نابرابری غیرمنصفانه و ناموجه.
فرض کنید یک فوتبالیست با یک خواننده پلي درآمدهای کلان و ثروت زیادی دارد؛ مردم از دیدن اینکه چنین فردی ممکن است خودرو آخرین مدل، خانه بزرگ و مجلل و ... داشته باشد ناراحت نمیشوند چون دلایل این درآمد بالا را درک می کننده مردم می دانند که او فردی محبوب است. افراد زیادی در کنسرتهایش شرکت می کنند و البوم‌هایش را می خرند یا برای دیدن بازی اش به استادیوم می روند و از بازی او لذت میبرند و در نهایت هم می گویند این درآمد بالا نوش جانش این رفتار جهان شمول است و در همه کشورها وجود دارد. در دنیای غرب هم مردم به ثروت بیل گیتس و جف بزوس حسادت نمی کنند چون می دانند این افراد علاوه بر اینکه خودشان ثروتمند شده‌اند، زمینه ثروتمند شدن افراد زیاد دیگری را هم فراهم آورده و رفاه عمومی را افزایش داده اند نابرابری اگر از دیدگاه مردم موجه باشد حساسیت یا مشکل ایجاد نمی کند. اما وقتی مردم میبینند در کشور ما یک مدیر دولتی حقوق ماهانه ۶۰ میلیون تومان دریافت می کند و می دانند که کارایی لازم را هم ندارد ناراحت می شوند و حق دارند که ناراحت شوند. وقتی افراد زیادی ساعات متمادی کار سخت می کنند و حداقل حقوق را دریافت می کنند و ناگهان متوجه می شوند. افرادی از حقوق های نجومی برخوردار بوده اند، احساس نابرابری غیر منصفانه دارنده مردم را به خاطر این احساس نمی توان شماتت کرد چون هیچ دلیل موجهی برای این دریافتی و حقوق بالا وجود ندارد. فوتبالیست با خواننده ارزش افزوده ایجاد می کند و سطح شادی و احساس رضایتمندی را در مردم بالا می برد و ثروتمند شدنش توجه دارد. اما فردی که از موقعیت انحصاری استفاده کرده و با رانت جویی خودش حقوق خودش را افزایش داده (مانند اعضای یک هیات مدیره دولتی که برای خودشان پاداش تعیین می کنند) بدون اینکه ارزش افزودهای ایجاد کننده بین مردم احساس نابرابری و بی عدالتی را فراگیر می کند.
در حال حاضر احساس بی عدالتی در توزیع ثروت در جامعه ما بسیار بالا رفته و دلیل آن ثروتهای بادآورده، حقوق های نجومی و رانت جویی هاست. وقتی مردم می بینند فرد بسیار جوانی، بدون داشتن صلاحیت فردی و حرفه ای مدیر یک موسسه بزرگ دولتی با یک شرکت عظیم خصولتی شده و این مقام را صرفا در ارتباط با قدرت و نفوذ سیاسی به دست آورده و از این طریق ثروت زیادی جمع کرده است، سرخورده و عصبانی میشوند. این اتفاق به سرمایه اجتماعی، اقتصاد کشور و به وحدت و انسجام ملی ضربه میزند و خطرناک است. برای بهبود این وضعیت و کاهش تهدید احساس نابرابری، که هم اکنون فزاینده است، باید به ریشه ها پرداخت ریشه این رخدادها عمدتا در ساختار دولتی اقتصاد و حامی پروری نهفته است، تا اقتصاد دولتی و تحت سیطره قدرت سیاسی است انواع و اقسام امتیازها، رانت ها و انحصارها در بخش دولتی و حتی بخش خصوصی به وجود می آید، چون گروهی از بخش خصوصی هم می تواند از رانت های توزیعی دولت بهره ببرد. بخش خصولتی هم که به طریق اولی کاملا غوطه ور در رانت است و رشد کرده و با امتیازات انحصاری بزرگ شده. همه این رخدادها جلو چشم مردم اتفاق افتاده است، این اطلاعات مانند گذشته ها دیگر پنهان از چشم مردم نیست، فراگیری شبکه های اجتماعی باعث شده است مردم اطلاعات زیادی در اختیار داشته باشند؛ ضمن اینکه بسیاری از تازه به دوران رسیده ها و ثروتمندان رانتی در همین شبکه های اجتماعی خودشان را به نمایش می گذارند و فخرفروشی می کنند.
سیاستگذار همواره، لااقل در شعار و نظر به دنبال کاهش دادن نابرابری با استفاده از سیاست های حمایتی بوده است تا همه از یک حداقل هایی در معیشت و رفاه برخوردار باشند تا فقر و نابرابری کاهش یابد. با این حال به نظر می رسد این سیاست ها به نتیجه نرسیده و هم نابرابری و هم احساس نابرابری بیشتر شده است. نظر شما چیست؟
سیاست غلط حتی با نیت خیر به نتیجه نمیرسد. سیاستهای حمایتی دولتی مصداق شعر مولاناست که می گوید از قضا سرکنگین صفرا فزود / روغن بادام خشکی میفزود. جای تاسف بسیار هم دارد که این سیاست ها در چهار دهه گذشته به دفعات تکرار شده و نتیجه آن همیشه مشابه بوده است. سیاستهای حمایتی از صنایع، باعث تقویت آنها نمی شود بلکه آنها را به رانت جویی و رانت خواری عادت می دهد و فرصت سوءاستفاده را برای افراد فراهم می کند. صنعت خودرو نمونه آشکار و بارز آن است. مدیران متعددی در این صنعت بدون اینکه ارزش افزوده متناسبی ایجاد کنند و خدمتی به جامعه بدهند، حقوق و دستمزدهای بسیار بالا گرفته اند، کالایی با پایین ترین کیفیت و بالاترین قیمت به مردم تحویل داده اند اما همواره از حمایت دولت بهره مند بوده اند، در حالی که دولت این حمایت را به نام مصرف کننده انجام داده است. اما مردم نتیجه را می بینند که کالای بد دریافت می کنند و در مقابل مدیران خودروسازی ها ثروتمند شده اند. از سیاست یارانه های قیمتی که دولت از طریق نرخ ارز ترجیحی با سرکوب قیمت کالا به زعم خودش به مصرف کننده و مردم می دهد نتیجه ای جز رانت خواری خسارت بار ایجاد نمی شود. دلار ۴۲۰۰ تومانی رانت بالایی ایجاد کرده و افرادی میلیاردها تومان از این رانت ها بهره برده اند در حالی که اجرای این سیاست با نیت خیر کمک به مردم انجام شده اما نتیجه معکوس داده است. با این حال دولتها هرگز از این تجربه ها درس نمی گیرند. چرا؟ چون هنوز عده ای از تصمیم گیران و سیاستگذاران در پارادایم سوسیالیستی و دولتی گرفتار هستند و فکر می کنند راه حل این است که دولت در همه امور اقتصادی از تولید گرفته تا قیمت گذاری و توزیع دخالت کنده این نگاه البته خوشبینانه است. اما اگر بدبینانه و به باور من واقع بینانه نگاه کنیم می بینیم که عده ای کاملا متوجه هستند که این سیاستها به حال مردم فایده ای ندارد اما اگر از این چاه برای مردم آب درنمی آید برای آنها و عدمای نزدیک به آنها نان در می آید. پشت تداوم سیاست نادرست ارز ۴۲۰۰ تومانی، منافع بالا و به قول همان ضرب المثل نان زیاد وجود دارد اما برای عده ای خاص آنها هم می دانند که آبی در این چاه نیست، اما تفاوت ارز دولتی با ارز بازار آزاد، مبلغ هنگفتی را نصیب کسانی می کنند که به این ارز دسترسی دارند. منابع بادآورده زیادی با این سیاست نصیب افرادی می شود که یکشبه ثروتهای کلان به دست می آورند و نشانه های نابرابری غیر عادلانه و غیر منصفانه در سطح جامعه می شوند.
در حوزه نظر و تئوری، برای دولت تدوین و اجرای سیاستهای بازتوزیعی برای بهبود وضعیت نابرابری دیده شده است. اما برای از بین بردن یا به حداقل رساندن احساس نابرابری که در جامعه ما رو به تزاید است، سیاستگذار چه می تواند بکند؟
سوال سختی است، ضرب المثل معروفی است که می گوید یک دیوانه سنگی در چاه می اندازد و ۷۰ عاقل نمی توانند آن را در بیاورند. اجرای یک سیاست غلط هم مانند انداختن سنگ در چاه است. وقتی سرمایه اجتماعی صدمه می بیند، ترمیم آن کاری بسیار سخت و زمان بر است اصرار دولت برای تداوم سیاستهای غلط حمایتی، وضع عجیبی در اقتصاد ایران ایجاد کرده است؛ وضعیت اقتصادی به واسطه این سیاست ها بد شده و همه انتظار دارند که دولت این وضعیت را بهبود ببخشد. البته این انتظار در بخشی کاملا درست است منتها نمیدانند که دولت به چه شیوه ای باید این اصلاح را انجام دهد. اغلب مردم فکر میکنند دولت باید کاری بکند که قیمت کالاها و خدمات کاهش یابد در حالی که دولت اساسا نمی تواند این کار را بکند، چون آن سبو بشکست و آن پیمانه ریخت؛ نقدینگی در اقتصاد بسیار افزایش یافته و این افزایش نقدینگی قطعا آثار تورمی به دنبال دارد و در کوتاه مدت نمی توان کاری کرد. در حال حاضر دولت نمی تواند با آنچه کرده مقابله کند و باید با اتخاذ سیاست های درست و توقف اجرای سیاستهای غلط و زیانبار به تدریج وضع را بهبود ببخشد. اما دولت چنین صبری ندارد و می خواهد با انجام رفتارهای نمایشی نشان دهد که با گرانی مبارزه می کند تا مردم مقداری تسلی خاطر پیدا کنند.
این گرفتاری بزرگ ماست، هر چقدر در مسیر غلط بیشتر پیش بروید، بازگشت از آن سخت تر و مستلزم صرف هزینه و زمان بیشتر است. اگر دولت از همان آغاز به کار در سال ۱۳۹۲ مسیر را اصلاح کرده بود، امروز اقتصاد ایران به چنین وضعی دچار نمیشد و تورم تک رقمی داشتیم. اما سیاستگذار اصرار بر تداوم سیاستهای اشتباه داشته و دارد. دولت در حال حاضر در شرایط بسیار دشواری به سر می برد اما تنها راهی که به نظر من وجود دارد، این است که دولت در شرایط کنونی فقط به کمک فقیرترین و کم درآمدترین اقشار برود. یعنی یارانه های قیمتی، یارانه ارز و انرژی و حتی نقدی را برای عموم بردارد و همه تمرکز خود را روی کمک نقدی به ضعیف ترین و آسیب پذیرترین قشر جامعه بگذارد. اما دولت این کار را نمی کند چون اگرچه این کار به بهبود وضع کم درآمدها می انجامد اما موجب نارضایتی طبقه متوسط هم می شود و آنها فکر می کنند دولت آنها را رها کرده است. طبقه متوسط هم از تورم و رکود ضربه بزرگی خورده است و دولت عمدتا سیاستهایش را برای راضی نگه داشتن آنها انجام داده چون پایگاه رای اش در این طبقه است.
منبع : تجارت فردا
دیدگاه تان را بنویسید