آفرودباز‌ها خطرناک‌تر از شکارچی‌ها

۵۵آنلاین : محمد‌مهدی گوهری

‌اینکه گفته می‌شود سفرهای آفرودی به یکی از تهدیدات محیط زیست ایران تبدیل شده، درست است؟ بله؛ در کنار سایر تعرضات به محیط زیست، درحال‌حاضر رویکرد پرشتاب آفرود که زیستگاه‌ها و رویشگاه‌های کشور را نشانه رفته است، از اهم تهدیدات زیست‌بوم‌مان محسوب می‌شود؛ اما باید این نکته را در نظر بگیریم که بسیاری از محققان و حتی سازمان‌های حفاظتی مانند جنگل‌ها و مراتع و حفاظت محیط زیست برای گذر از جاده‌های صعب‌العبور از خودروهای دو دیفرانسیل استفاده می‌کنند که بدون وجود چنین خودروهایی برنامه‌های مطالعاتی و حفاظتی مختل می‌ماند. من هم برای اجرای برنامه‌های مطالعاتی در بیابان لوت از خودروی آفرود استفاده می‌کنم؛ زیرا لوت گستره‌ای ۸۰ هزار کیلومتر مربعی است و اگر حوزه‌های آبریز و ارتفاعات اطراف را اضافه کنید، مساحتش بیش‌از‌این خواهد بود. جاهایی که جاده وجود دارد، هرچند خراب، حتما سعی‌مان بر این است که فقط از جاده عبور کنیم. در عرصه‌هایی که جاده وجود ندارد، سعی می‌کنیم از جایی عبور کنیم که محل بارگذاری شن یا ماسه بادی باشد و سعی می‌کنیم بر پشته‌ها و لبه‌ها نرویم و از سطوح صاف و مطمئن عبور کنیم؛ سطوحی که در آن هیچ گیاهی وجود نداشته باشد و دفعات بعد نیز از همان مسیری که رفتیم، باز می‌گردیم و نه جای دیگر؛ اما شوربختانه در کشور ما رویکرد آفرود در شش سال گذشته شدت گرفته و برخی اصلا اصول زیست‌محیطی را رعایت نمی‌کنند و جالب این است که در ذهن این افراد مقداری خودنمایی توأم با رفع هیجانات وجود دارد تا مهارت رانندگی خود را برجسته کنند و متأثر از آن بیشتر از مسیرهای سخت که عموما بکر هستند، عبور می‌کنند و این ذهنیت باعث می‌شود از مسیرهای تعریف‌شده کمتر عبور کنند و رخساره و بوم‌سازگان مختلفی را مورد هجوم چرخ‌های خودرو خود قرار دهند؛ بنابراین به نظر می‌رسد که آنان مکانیسم آفرود را به‌درستی نمی‌دانند، آفرود به این معنی نیست که در مناطق بکر تردد کنیم. ‌قوانین درباره آفرودسوارها در سایر کشورها چگونه است؟ در سایر کشورها آفرود در یک منطقه مشخص چند ده هکتاری یا بیشتر اجرا می‌شود و مناطقی را برای آن در نظر می‌گیرند که در گذشته آسیب‌های زیست‌محیطی جدی یا به وسیله عوامل طبیعی یا دخالت‌های انسانی دیده است و تقریبا تعادل و توازن اکولوژیکی‌اش از دست رفته است و احیا‌شدن آن نیز به‌راحتی میسر نمی‌شود؛ بنابراین چنین محیطی را برای انجام برنامه آفرود آماده‌سازی می‌کنند. کسانی که علاقه به آفرود و هیجاناتش دارند، فقط در این فضاها به فعالیت می‌پردازند. طراحی تورهای رالی را نیز به گونه‌ای ترسیم می‌کنند که اتومبیل‌ها در طول صدها کیلومتر از جاده‌های فرعی و متروکه و مسیر‌های مواصلاتی کم‌رفت‌وآمد بین روستاها استفاده کنند تا از خدمات بین‌راهی مراکز اجتماعی کوچک نیز بهره‌مند شوند و جوامع محلی نیز برخوردار از در‌آمد حاصله شوند. ‌وضعیت محیط زیست تخریب‌شده آفرودسوار‌ها در ایران چگونه است؟ در ایران کاروان‌های آفرود بهترین رویشگاه‌های گیاهی ما را تخریب می‌کند، این تخریب‌ها در جای‌جای کشور از‌جمله ارتفاعات و مناطق زاگرس، در البرز و در بسیاری از بیابان‌های ارزشمند کشور اتفاق می‌افتد. برخی از آفرودرها علاقه‌مند هستند تا نوک قله با خودرو یا موتورسیکلت سفر کنند و در کنار خودروی خود در ارتفاعات کمپ بزنند و در مناطقی مانند چکاد دُرفک واقع در استان گیلان، تصاویری از خود و خودروهایشان در بالاتر از ابرها بگیرند و حس برتری‌شان به طبیعت را به رخ طبیعت و دیگران بکشند و شاید نمی‌دانند که بزرگ‌ترین بی‌مهری به منابع پایه کشور می‌کنند، این چه افتخاری دارد؟! شما که کاری نکرده‌اید، فقط با استفاده از مکانیسم قدرتمند خودروها، لگدکوب‌کردن گیاهان، گونه‌های گوناگون جانوری را به رخ دیگران می‌کشید. متأسفانه برخی از این گروه‌ها به‌ویژه در مناطق کوهستانی که محل ذخایر آب‌های شیرین‌اند، سعی بر این دارند که صرفا خود را از بیراهه‌ها به مقصد برسانند، واقعا چرا این کار را می‌کنند؛ آن‌هم در شرایطی که منابع پایه کشور دچار بحران هستی‌سوز شده است؟ ‌نقش فدراسیون اتومبیل‌رانی در این میان چیست؟ فدراسیون‌ اتومبیل‌رانی یا متولیان آفرود باید بر اساس شاخص‌های محیط زیست بخش اتومبیل‌رانی و نحوه فعالیت خودروهای دو دیفرانسیل را به‌جد مدیریت کنند و فضاهایی را برای انجام فعالیت ورزشی آن خودروها در نظر بگیرند تا محیط زیست و به‌ویژه طبیعت بکر کشور از گزند چرخ خودرو آفرودبازها و آلودگی آنها در امان بماند. بهتر است مدیران کشور نیازهای مختلف آحاد مردم و جوانان را محترم بشمارند و همان‌طور که قبلا اشاره کردم فضاهایی برای تخلیه هیجانات جوانان علاقه‌مند به آفرود مهیا کنند. دلیلی ندارد تعداد زیادی خودرو آفرود وارد بهترین زیستگاه‌ها به ویژه زیستگاه آبزیان کشور شوند و وارد مجراهای رودخانه‌های بکر شوند و موازنه حیات را از بین ببرند. ‌تخریب‌ خودروهای آفرود در طبیعت چه اثراتی دارد؟ در بسیاری از مناطق مختلف کشور آثار مخرب آفرود غیرمسئول تا سال‌ها باقی است، اخیرا فیلمی دیدم که در آن تعداد زیادی خودرو در یکی از رودخانه‌های شمال کشور در حال حرکت هستند و به طور وحشتناکی اکوسیستم هیدرولوژی و اکولوژی رودخانه را لگدکوب می‌کنند و مسرور آن کارند، آنان باید آموزش ببینند و بدانند که چرخ خودرو آنها زیستگاه و مأمن بسیاری از جانوران در رودخانه را نابود می‌کند. صدها گونه گیاهی و جانوری آبزی و کنارآبزی را از بین می‌برند. مأمن و محل تغذیه پرندگان کنارآبزی که حفظ زندگی آنان وابسته به حفظ تعادل زیستگاه آن رودخانه است را نابود می‌کنند. برخی فکر می‌کنند اگر در آب حرکت کنند هیچ‌گونه اتفاق مخربی نمی‌افتد در صورتی که فعالیتی خانمان‌سوز را رقم زده‌اند. در بوم ناحیه‌های خشک بیابانی که منابع آب محدود است و گرمای زیاد در بسیاری از فصول، شرایط زیستی را محدود می‌کند، گیاهان به عنوان پایه اکولوژی و چرخه حیات از اهمیت بسیار ارزشمندی برخوردارند و با محدودیت‌های زیستی سازگاری کرده‌اند. بنابراين حیات و زندگی بسیاری از جانوران مناطق خشک به وجود گیاهان وابسته است. از سویی دیگر گیاهان در مناطق بیابانی در تثبیت بستر خاک و جلوگیری از پیشرفت ماسه‌بادی‌ها نقش تعادلی ویژه‌ای دارند که به راحتی با عبور خودرو آفرودها از بین می‌روند و طبعا مأمن و زیستگاه جانوران متعددی که از ریشه، برگ و ساقه آن تغذیه می‌کنند، تخریب می‌شود و توازن زیست پالای بیابان تخریب می‌شود. ‌رویکرد آفرود را در کشورمان به چه صورت می‌بینید؟ آفرود به این شکل که در کشور ما گسترش یافته است از جهات مختلف برای طبیعت و سلامت محیط زیست ما خطرآفرین است. اگر ما نسبت به یک شکارچی که وارد یک منطقه می‌شود و حیات موجودات و حیات وحش را به خطر می‌اندازد حساس و منزجر هستیم، اما در قیاس با آن آفرودبازها زیستگاه‌های جانوری و رویشگاه‌های گیاهی را نابود می‌کنند. یک شکارچی ممکن است یک گونه را شکار کند اما آفرودبازها زیستگاه تمام گونه‌ها را نابود می‌کنند؛ یعنی تعادلات اکولوژی زیستگاه‌ها و رویشگاه‌ها را به هم می‌زنند. گیاهی را که در چرخه زیستی اثربخش بوده و مأمن بسیاری از گونه‌های جانوری است، زیر چرخ‌های خود نابود می‌کنند و با تولید صداهای فراوان آرامش زیستگاه‌ها را برهم می‌زنند و حیوانات را از محیط زندگی‌‌شان فراری می‌دهند. بنابراین خطر و خسارت یک آفرودباز از یک شکارچی بسیار بیشتر است. متولیان امور ایجاد سلامت کشور و محیط زیست باید به این مسئله توجه کنند که انجام تورهای آفرود فاقد آموزش و لجام‌گسیخته فعلی، از طرفی دیگر نوعی تن‌پروری است که به جای ایجاد شرایط ورزش سالم در طبیعت، جوانان‌مان را از فعالیت‌های بدنی دور می‌کند. ‌توصیه شما به عنوان کسی که خود برای تحقیقات علمی از خودرو آفرود استفاده کردید به علاقه‌مندان این فعالیت چیست؟ اینکه یک قله را با ماشین فتح کنیم، قدرت‌نمایی نیست. اگر توانمند هستید ماشین خود را پای کوه پارک کنید و قدم به قدم از آن کوه صعود کنید، از عطر گیاهان، از نسیم خنکی که بلندای قله می‌وزد، روح و جسم شما را نوازش می‌دهد لذت ببرید. به جای صدای بلند باندهای صوتی خودروها در کنار صدای ناهنجار خودروهایتان که صدایش در عبور از شیب‌ها دلخراش‌تر می‌شود، به صدای طبیعت، پرندگان و سایر جانداران گوش دهید، پیاده بروید و به حشرات زیبایی که در کنار راهتان قرار دارند بنگرید. روحتان را جلا دهید و از این مواهب طبیعی لذت ببرید. این هنر نیست که با خودرو قدرتمند خود از کوه و صخره بالا برویم، این تخریب است. چه لذتی دارد در بیابان با صدای بلند خودرو و صدای آهنگ‌ها طی مسیر کنیم و به سمفونی طبیعت گوش جان نسپریم. بوته‌ای را که زیر چرخ‌های خودرو له می‌کنیم، تنها آن گیاه را نابود نکرده‌ایم بلکه تاریخی از همزیستی و سازگاری گونه‌ای است که در سالیان سال با شرایط بیابان و کویر تطبیق یافته و زیستگاه خزندگان و پرندگانی است که بدون توجه به حقوق آنان به راحتی آنها را نابود کرده‌ایم. ‌به کسانی که ماشین آفرود تهیه کرده‌اند و قصد انجام سفر در طبیعت با آن را دارند، سفر به چه مناطقی را پیشنهاد می‌کنید؟ بهتر است از جاده‌های خاکی که در کوهستان‌ها و در بین روستاها و در جنگل‌ها وجود دارند و در کشور ما کم نیستند، استفاده کنند. با رعایت بافت موجود در این جاده‌ها که خط چرخ خودروها مشخص است و عبور از آنها هیچ اشکالی ندارد، شایسته‌ترین گزینه تردد است. این جاده‌ها در گذشته کوبیده و آماده شده‌اند و برخی از آنها در مناطق کوهستانی پراکنده‌اند. این‌گونه جاده‌ها در کشور ما زیاد است که با رعایت قوانین محیط زیست می‌توانند از آنها استفاده کنند. عبور از آنها به وسیله خودروهای شهری دشوار است و خودروهای آفرود برای عبور از این‌گونه جاده‌ها مناسب هستند.

‌کسی که قصد سفر به لوت را دارد باید چه ویژگی‌هایی داشته باشد که به لوت ارزشمند آسیب نزند؟

قبل از هر چیز گردشگران و مدیران آژانس‌های گردشگری و راهنمایان گردشگری باید تحت آموزش جدی قرار گیرند و سازمان‌های متعددی که در سند ملی ثبت جهانی لوت در جایگاه متولی لوت قرار دارند باید با ایجاد بسترهای آموزشی، رویکرد ورود به برخی از مناطق تعیین‌شده لوت را به‌‌طور منطقی ساماندهی کنند. مشخصا مدیریت لوت به‌صورت ویژه تحت نظارت معاونت فرهنگی سازمان میراث فرهنگی است و شایسته است آن سازمان راهنمایانی حاذق و آگاه را به همراه گروه‌های گردشگری بگمارد و قبل از هر چیز ظرفیت‌یابی مکان‌های مورد بازدید را در دستور عمل خویش قرار دهد. برای گردشگر خاص و عام مسیر تعیین‌شده و جایگاه مشخصی بر اساس بُرد منطقه قائل شود، در غیر این صورت نمی‌توان برنامه پایداری برای توسعه زمین گردشگری در لوت داشت. من در گذشته به متولیان امر گفته بودم که در اطراف جاده شهداد به نهبندان حدود ۱۰ کیلومتر از جاده فاصله بگیریم و یک راه در این حد فاصل تعیین کنیم تا خودروی گردشگران ضابطه‌مند در این راه تردد کنند و این مسیرها را برای گردشگران عام آماده کنیم تا براساس شاخص‌های حفاظت از لوت تردد کنند. وجود راهنمای گردشگری رسمی تأیید‌شده به همراه تیم‌های طبیعت‌گردی از مهم‌ترین الزامات اجرائی ازسوی سازمان‌های ذی‌ربط است، راهنمای مربوطه نیز باید آموزش‌دیده باشد و از سرزمین لوت و ارزش‌های طبیعی آن آگاهی نسبی داشته باشد تا حداقل بتواند به قدر دانش خود درباره ریخت پیکره‌های موجود لوت، برای تیم‌های طبیعت‌گرد توضیح دهد و گردشگران را بیش‌از‌پیش با ارزش‌های لوت آشنا کند، بعد از آن گردشگران خاص داریم که در قالب ژئوتوریسم وارد لوت می‌شوند، آنها باید از یک راه وارد و از همان راه‌های تعیین‌شده، بازگردند. همراه این گروه نیز باید یک راهنمای بسیار مجرب حضور داشته باشد و در مکان‌هایی که آسیبی به لوت نمی‌زند، کمپ‌های شبانه‌شان را برقرار کنند و چند نقطه را بازدید کنند و از مسیرهای متعارف و بی‌خطر بازگردند. مناطقی نیز ویژه هستند، مانند ریگ ستاره، بخش‌هایی از ریگ یلان، بخشی از شورگز هامون، خندق‌ها، گالی‌ها، چاله‌های ژیپسی یا تنگ برج و... اینجا مناطقی است که لزومی ندارد گردشگر عام برود، در لوت مناطقی وجود دارد که باید بکر بماند تا دانشمندان مطالعه همه‌جانبه‌ای در آنجا انجام دهند. در این مناطق بیشتر باید کسانی حضور پیدا کنند که قصد مطالعه و پژوهش درباره علوم زمین، اکولوژی و... دارند. قرار نیست در همه نقاط لوت همه‌کس برود. اما متأسفانه اخیرا گردشگران غیر‌مسئول حتی برای اجرای تورهای شاد نیز به حوزه داخلی لوت می‌روند و آسیب‌های بزرگی به پیکره آن زیست سپهر می‌زنند.

‌آیا در‌حال‌حاضر در لوت راهنمای بلد با معیارهایی که شما گفتید وجود دارد؟

به نظر من نه چون وقتی می‌گوییم راهنمایی لوت خیلی‌ها این ایده به ذهنشان می‌آید که آن راهنما کسی است که رانندگی با ماشین آفرود را بلد باشد و مسیرهایی که قبلا رفته‌شده را بلد باشد، راهنما باید حداقل اطلاعات علمی و محیط زیستی درباره آن بوم‌سازگان داشته باشد که به گردشگری که وارد آن منطقه می‌شود اطلاعات جدیدی بدهد و دیدگاه آن را تغییر بدهد تا بیش از پیش بداند در چه سرزمین ارزشمندی وارد شده است و با آگاهی بیشتری آن منطقه را ترک کند.

‌وضعیت راهنمای طبیعت‌گردی در ایران را چگونه می‌بینید؟

با این سؤال به یاد یک مسئله افتادم؛ خیلی از آژانس‌ها با من تماس می‌گیرند و می‌گویند ما قرار است تور گردشگری به فلان منطقه ببریم من هم به آنها راهنمایی می‌کنم که از چه مسیری باید به آنجا دسترسی پیدا کنند. نکات ایمنی و محیط زیستی را نیز به آنها می‌گویم. اما وقتی می‌گویم باید از کدام مسیر بروند آنها می‌گویند این مسیر کجاست. می‌گویم از فلان روستا باید بروید باز هم می‌پرسند آن روستا کجاست می‌گویم مثلا 30 کیلومتری فلان شهرستان است، بعد در کمال تعجب می‌گوید آن شهرستان را هم هنوز نرفتم! خب برای چه در منطقه‌ای که هیچ چیزی از آن نمی‌دانید، مونوگرافی منطقه و جوامع محلی آنجا را نمی‌شناسید، تورگردشگری برگزار می‌کنید؟ صرفا خبری از جاذبه منطقه‌ای شنیده‌اند و فقط به قصد کسب درآمد در آن مناطق تور برگزار می‌کنند. این کار اصلا درست نیست و با روح مکانیسم اصولی گردشگری در تعارض است. تور‌های گردشگری که بدون هیچ آگاهی و تنها به قصد کسب درآمد وارد مناطق مختلف می‌شوند می‌توانند آسیب‌های زیادی به طبیعت بزنند. صدها فرد و مؤسسه بدون مجوز قانونی گردشگری با بهره‌گرفتن از شبکه‌های اجتماعی، بدون رعایت اصول گردشگری و اخلاقی، جمعیت بی‌شماری را بدون در‌نظر‌گرفتن ظرفیت مناطق به بکرترین جاذبه‌های طبیعی کشور می‌برند و بیشترین لطمه‌ها را به تن نحیف طبیعت محتضرمان وارد می‌کنند و از جانبی دیگر موجب به‌هم‌ریختگی تعادلات اخلاقی و اجتماعی جوامع محلی می‌شوند، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری نیز فقط نظاره‌گر است.