کاخ هخامنشی چرخاب در برازجان

۵۵آنلاین :

حمیدرضا سروری

در سال1350خورشیدی،به گونه‌ای ناگهانی و به هنگام کشیدن کانال آب از برازجان به بوشهر در اثر برخورد بیل مکانیکی،شالی‌ستونی در قشری از گل و لای پیدا شد و ماجرای پیدا شدن شالی‌ستون به گوش ادارۀ کل پژوهشهای باستان شناسی ایران رسید و از سوی آن اداره علی اکبر سرفراز که درآن هنگام سرپرست گروه باستان‌شناسان ایرانی درکاوشهای شهر بیشاپورکازرون بود برای کاوشهای باستان‌شناسانه به برازجان فرستاده شد و طی یک فصل کاوش به سرپرستی ایشان شالوده و ساختار بنایی به شکل تالاری ستون‌دار نمایان گردید(سرفراز،1350الف:4).به دلیل وقفۀ طولانی درکاوش این محل،سیلاب این محوطۀ کم نظیر هخامنشی را فرا گرفت و رسوبها تمامی پایه ستونهای به دست آمده را پوشاند تا آن که در سال1380خورشیدی به درخواست سازمان میراث فرهنگی کاوشهای این محوطه دوباره به سرپرستی کاوشگر اولیه آن از سرگرفته شد و کاوشها تا سال1386خورشیدی ادامه یافت. بنای به دست آمده از کاوشهای چرخاب در واقع یک تالار مرکزی راست‌گوشۀ ستون‌دار است که یک ایوان کناری ستون‌دار نیز درگوشۀ شرقی آن ایجاد شده است. این بنا که در اندازه‌های 35x45متر بنا گردیده به طورکلی1575مترگستردگی دارد. مصالح اصلی سازه سنگ است که در بررسی سطحی معدنهای استحصال آن شناسایی و به منظور اطمینان نمونه‌هایی از سنگهای حجاری شده و درحال انتقال معدن با نمونه‌هایی از قطعه‌های سنگهای بنای به دست آمده مورد آزمایش قرارگرفت که ارتباط آنها نیز به اثبات رسید. فضای تالار مرکزی با بقایای12پایه‌ستون سنگی قطور که در دو ردیف شش‌تایی و در فاصله‌های160سانتیمتری از هم جای گرفته‌اند،فرم یافته است. درشرایط حاضر از ساقه ستونهای این تالار خبری نیست و تنها پایه‌ستونهای آن که به شکل پلکانی و از سه قطعه سنگ مکعبی به رنگ سیاه و سفید فرم یافته‌اند دیده می‌شوند. این سنگها بسیار صاف و صیقلی و بدون هیچ‌گونه ملاط و مصالح اتصال دهنده بر روی هم جای گرفته‌اند. به این منظور،قسمت مرکزی دو سنگ پایه را زبره‌تراش و لبه‌های آنها را چنان صیقلی نموده‌اند که در نقطۀ پیوند به گونۀ سنگی یکپارچه با دو رنگ سیاه و سپید به نظر می‌رسد. بر روی این سه سنگ است که شالی‌ستون دایره‌ای شکل از سنگ سیاه به شعاع37سانتیمتر قرارگرفته است(کریمیان و دیگران،1389).گذشته از پلان،ابعاد پایه‌ستونها،چگونگی وصالی،چیدمان و نیز ظرافت در تراش،آنها را با پایه‌ستونهای کاخ کوروش در پاسارگاد قابل مقایسه ساخته است(استروناخ،72:1379).کاوشهای باستان‌شناسی در این محوطۀ باستانی از سطح اولیه تا عمق5/2متری،تنها یک دورۀ فرهنگی در ارتباط با دورۀ هخامنشیان را آشکار کرد و از دوره‌های بعدی هیچگونه لایه‌ای به ثبت نرسید(سرفراز،1350ب:27).یافته‌های باستان‌شناسی در این کاخ همچنین اطلاعات ارزشمندی در خصوص تکنیکهای پوشش کف و عایق‌بندی سقف کاخهای هخامنشیان را در اختیار ما قرار داده است. درپوشش کف این بنا از نوعی ملاط سپید رنگ سرامیک مانند به ضخامت4میلیمتر استفاده شده است. اگرچه از ستونهایی که سقف بر آنها استوار بود،هیچ اثری به دست نیامد،اما آثار به دست آمده بیانگر آن است که سقف مسطح ابتدا به وسیلۀ ملاطی ساروج مانند،هموار و سپس با کاربرد ردیفی از آجر فرش شده است. استفاده از لایه‌ای قیر طبیعی به منظور ایزوگام سقف این بنا را بسیار منحصر به فرد نموده است. 188قطعه شیء فرهنگی از کاوشهای چرخاب به دست آمد که آن را در میان سایرکاخهای همزمانش ممتاز می‌کند. بیشترینۀ اشیاء از جنس ماده‌های گچی و آهکی و یا نوعی سنگ صیقل یافته و براق ساخته شده‌اند و همگی از آن دورۀ هخامنشی هستند. کمابیش تمامی این قطعه‌ها از عمق دو متری جهتهای شمالی و جنوبی تالار مرکزی و به صورت متراکم در یک مکان به دست آمده‌اند. بیشترین این اشیاء اجزای پیکره‌هایی از انسان و حیوان مانند دندان مصنوعی،چشم و مردمک مصنوعی،ناخن مصنوعی،قطعه‌هایی شبیه بال و پر پرندگان،تعدادی ظرف فلزی و...هستند. گوناگونی و ظرافت ساخت این اشیاء به آن درجه است که در وجودکارگاه‌های ساخت و تولید چنین تولیدات صنعتی و هنری هیچ تردیدی باقی نمی‌گذارد. تعدادی از این اشیاء از نوعی سنگ مقاوم گرانیتی ساخته شده که به احتمال بسیار زیاد سنگ آن وارداتی است. به احتمال بسیار از این قطعه‌ها به منظور ایجاد صور و اشکالی در ستونها و سرستونهای گچی استفاده می‌شده است (کریمیان و دیگران،1389). درگذشته برای نگهداری از محوطۀ باستانی در برابر عوامل طبیعی سایه‌بانی فلزی روی آن زده شده بود ولی امروزه دیگر خبری از آن سایه‌بان نیست و دیواری سنگ چین و در بخشهایی به شکل بلوکهای سیمانی به دور محوطه کشیده شده و برای دیدن محوطه باید از روی این دیوار کمابیش بلندگذرکرد!روشن نیست هدف از انجام این کار چه بوده است؟! محوطۀ چرخاب در اول مهرماه سال1380خورشیدی به شمارۀ 4041در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. به هر روی اگر روزی به برازجان سفر کردید دیدار از کاخ چرخاب و دیگر کاخ هخامنشی نزدیک آن یعنی بردک سیاه را فراموش نکنید.

منابع

استروناخ،دیوید1379.پاسارگاد،گزارشی از کاوشهای انجام شده توسط مؤسسۀ مطالعات ایرانی بریتانیا(از سال1963تا1961م)،ترجمۀ دکتر حمید خطیب شهیدی،تهران،انتشارات میراث فرهنگی.

سرفراز،علی اکبر1350الف.گزارش بررسیهای اولیه چرخاب برازجان.تهران،مرکز استاد سازمان میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری کشور.

سرفراز،علی اکبر1350ب. "کشف کاخی از عهد کورش کبیر در ساحل خلیج فارس" در مجلۀ باستان‌شناسی و هنر ایران،انتشارات وزارت فرهنگ و هنر. ادارۀ کل باستان‌شناسی و فرهنگ عامه،شمارۀ8و7.

کریمیان،حسن.سرفراز،علی اکبر و ابراهیمی،نصرالله1389.بازیابی کاخهای هخامنشیان در برازجان با اتکاء به داده‌های باستان شناسی در نشانی اینترنتیwww.bagh-sj.com/article_18.html