[ سوگل دانائی ] بیش از ٣٠سال است کاروانسرا، ندامتگاه شده است. آنجا که روزگاری محل اتراق کاروان‌های زیارتی شاهراه خراسان بود، سرپناه مجرمانی شد که از دستگاه قضا حکم حبس گرفته بودند. در این سال‌ها راه سمنانی‌ها به کاروانسرا بسته بود. مردم شهر تنها می‌دانند کاروانسرایی که به دستور شاه عباس صفوی ساخته شده است، ۲۰ حجره دارد با مساحت ۳هزار و ۶۰۰ مترمربع. با چهار ایوان و سقف‌های گنبدی و دالان‌های آجری‌اش چند سال پس از انقلاب به زندان تبدیل شد. پشت دیوارهای سفید، بتنی و بلندی پنهان شد.
سهم سازمان زندان‌ها یک اثر تاریخی شد
سی‌سال بود که سمنانی‌ها می‌خواستند کاروانسرا را از پشت میله‌های زندان آزاد کنند. جوان‌ترها از مادربزرگ‌ها و پدربزرگ‌هایشان شنیدند که کاروانسرای شاه عباسی سمنان پیش از آنکه زندانی شود، در گوشه جنوب‌شرقی‌اش، گنبد بلندی داشته. شنیدند که راهروی در ورودی پهن بوده با طاق‌های ضربی بلند و یک هشتی با سقفی گنبدی. جوان‌ترها اما قصه در بند کشیده‌شدن کاروانسرا را نمی‌دانند، مسن‌ترها یادشان است که کاروانسرا چند سال بعد از انقلاب هم در شمال شهر قرار داشت، در خاطرشان است که سال ۵۹ کاروانسرای شاه عباسی به شماره پلاک ثبتی ۳۶.۸ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد: «حتی سال۱۳۶۲ اداره کل میراث فرهنگی استان در محل این کاروانسرا بود، تمام برگه‌های واگذاری این کاروانسرا هم موجود است، اما اینکه اداره کل زندان‌ها چطور مجوز گرفته که در این محل زندانی احداث کند، برای ما و سایر مسئولان میراث فرهنگی هم مجهول است.»
اینها را مهدی جمال، مدیرکل میراث فرهنگی استان سمنان به «شهروند» می‌گوید. به گفته او با اینکه روند واگذاری کاروانسرا به اداره کل زندان‌ها مشخص نیست، اما برچیده‌شدن دیوارهای سفید زندان و تماشای کاروانسرا از حوالی خیابان سعدی در سال‌های اخیر به یکی از اصلی‌ترین آرزوهای مردم تبدیل شده بود. خیابانی که پیشتر به‌عنوان منطقه‌ای در شمال شهر سمنان شناخته می‌شد، اما اکنون به نوعی مرکز شهر این مرکز استان به حساب می‌آید.
مکاتبات میراثی‌ها بر سر بازپس‌گیری این بنا از ابتدای دهه ۹۰ جدی شد. طبق گزارشی که در سایت مرآت، یکی از سایت‌های خبری استان سمنان منتشر شده است، سال ۹۱ حمید یزدانی، مدیرکل وقت میراث فرهنگی استان سمنان در نامه‌ای به مدیرکل زندان‌ها خواستار اعلام زمان دقیق تخلیه کاروانسرا شده بود، سه‌سال بعد در سال ۹۴ نیز حسین خواجه بیدختی، مدیرکل وقت میراث فرهنگی استان در نامه‌ای به سازمان‌ها خواستار اصل سند واگذاری این بنا شده بود. نامه‌ها با وجود اینکه ارسال می‌شدند، خبری می‌شدند، اما بی‌نتیجه می‌ماندند، زیرا زور مدیران به سازمان زندان‌ها نمی‌رسید.
تلاش‌های مدیریت شهری
«ضرورت سال‌های اولیه انقلاب موجب شده بود تا این بنا در اختیار سازمان زندان‌ها قرار گیرد، اما تلاش‌ها برای خارج‌کردن کاروانسرا از ید اداره زندان‌ها در ابتدا به نتیجه نرسید، کمبود بودجه، بها ندادن به مسائل میراثی و اختلاف‌نظر بر سر مالکیت این بنا ازجمله سنگ‌هایی بود که پیش پا می‌افتادند.» مسعود سیادتی، رئیس شورای شهر سمنان نیز به «شهروند» می‌گوید که صحبت بر سر انتقال زندان مجددا از سال ۸۶ و همزمان با تعریض‌کردن خیابان سعدی بر سر زبان‌ها افتاده. «تقریبا تمام نامزدهای شورای شهر پنجم، شعار اصلی‌شان آزادکردن کاروانسرا بود، شهرداری و شورای شهر در چند سال گذشته حتی تلاش‌کردند تا امکاناتی برای انتقال زندانیان و ایجاد زندان جدیدی هم داشته باشند تا این بنا آزاد شود.»
دیوارها هنوز باقی مانده‌اند
اما حدود یک ماه پیش بالاخره خبر خوشی که بیش از ۳۰سال همگان در انتظار شنیدنش بودند، به گوش مردم رسید. سی‌ویکم خردادماه استاندار سمنان اعلام کرد که بالاخره تلاش‌ها نتیجه داده و قرار است دیوارهای زندان برداشته شود. سازمان زندان‌ها سرانجام کاروانسرا را رها می‌کند. سیادتی می‌گوید: «زندانیان به ساختمانی تازه در شهرک «مهمان شهر» در جاده دامغان به سمنان منتقل شدند، ساختمان تازه و نوسازی که هم شأن زندانیان و هم شأن خانواده‌ها و ملاقات‌کنندگان در آن حفظ‌شود.» با اینکه زندانیان رفتند، اما دیوارها هنوز سر جای خود هستند. جمال می‌گوید ساختمان اصلی زندان هنوز در این محوطه است: «ما ابتدا از مدیرکل سازمان زندان‌ها درخواست کردیم که اصلا به خواسته ما تن نداد، مشکل دیگر ما این است که زندان رفته، اما اداره کل زندان‌ها هنوز در این مکان است، ما مکاتبه کردیم، اما دیگر زورمان نرسیده. هفته گذشته استاندار سمنان با رئیس سازمان زندان‌ها دیدار کرد و قرار شد گروهی بیایند، بازدیدی از این بنا داشته باشند و دستوری به برداشتن این دیوارها دهند که هنوز نیامده‌اند و مشخص نیست که چه زمانی هم می‌آیند. در تمام سال‌های گذشته سازمان زندان‌ها به هیچ‌کس اجازه بازدید و دیدار از این بنای تاریخی را نداده است.» از نظر جمال ادامه این فرآیند بستگی به هم‌افزایی و پیگیری مسئولان ارشد کشوری دارد. سیادتی اما با جمال هم‌نظر نیست. به گفته او تا پایان دوره پنجم این کاروانسرا نه‌تنها از بند زندان به‌طور کامل رها می‌شود، بلکه حتی می‌توان آغاز پروژه گذر فرهنگی را هم در آن نوید داد.
سرنوشت آینده بنا
اگر کاروانسرا از بند رها شود، چه سرنوشتی در انتظار آن است؟ مردم شهر می‌گویند سازمان زندان‌ها قرار است تملک آن را به شهرداری واگذار کند. عده‌ای دیگر در فضای مجازی خبر از فروش این کاروانسرا را به نهاد مدیریت شهری می‌دهند و عده‌ای دیگر معتقدند که این بنای ثبتی متعلق به میراث فرهنگی است. جمال معتقد است مسئولیت حفظ و نگهداری تمام بناهای مشابه و کاروانسراهای دیگر شاهراه خراسان به وزارتخانه میراث فرهنگی و گردشگری تعلق دارد. سروش هاشمی، مسئول حفظ و احیای اداره کل میراث فرهنگی استان سمنان به «شهروند» می‌گوید: «به نظر می‌رسد که اداره کل زندان‌ها نمی‌خواهد این بنا را به میراث فرهنگی واگذار کند و می‌خواهد آن را به فروش برساند، مسأله‌ای که خارج از چارچوب قانونی است، زیرا نمی‌توان بنای ثبتی را به فروش رساند.»
هاشمی می‌گوید میراث فرهنگی خواهان این است که دست‌کم مدیریت این بنا را به عهده داشته باشد تا بتواند برای آن بودجه احیا، مرمت و حتی بودجه مطالعه‌ای لحاظ کند. با این حال مدیریت شهری طالب آن است که این بنا تحویل شهرداری شود، سیادتی می‌گوید که ایجاد گذر فرهنگی در این بنا می‌تواند باعث جذب گردشگر شود و سمنان را از یک گذر به یک شهر مقصد تبدیل کند: «برنامه مدیریت شهری این است که ضلع غربی این گذر به خیابان سعدی و ضلع شرقی آن متصل به گذر موزه سلامت و بیمارستان تدین سابق شود. این گذر از سویی دیگر به باغ‌راهی متصل می‌شود که امکان دید به محدوده باغ فیض و امامزاده علی‌اکبر و میدان ارگ سمنان را دارد.» اما میراث فرهنگی این مسأله را با شرط و شروط می‌پذیرد. این نهاد می‌خواهد این کاروانسرا را به یک نمایشگاه و محوطه گردشگری در مرکز استان تبدیل و بودجه‌ای را صرف احیا و مرمت بنا کند. جمال می‌گوید با احداث گذر فرهنگی موافق است: «اگر قصد شهرداری صرفا ایجاد گذر فرهنگی باشد، ما کاملا موافقیم و حتی به شهرداری کمک نیز می‌کنیم، اما اگر قرار باشد بعد از احداث این بنا زمین‌های اطرافش به فروش برسد و کاربری‌اش از یک پایگاه تاریخی که ما می‌خواهیم آن را به یک محور گردشگری تبدیل کنیم، به یک مکان تجاری تغییر کند و زمین آن چند قطعه شود و به فروش برسد، با آن مخالفیم.»
کاروانسرا آسیب دیده
در میان مردم سمنان سینه‌به‌سینه نقل شده که کاروانسرا در مدتی که تحت اختیار سازمان زندان‌ها بوده، آسیب دیده. مسأله‌ای که جمال هم آن را تأیید می‌کند. هاشمی که دقیق‌تر به ماجرا نگاه کرده، معتقد است تغییر کاربری هر بنا لاجرم تغییراتی در هویت و اصالت آن ایجاد می‌کند: «ما براساس شواهد می‌توانیم بگوییم که کف بنا به لحاظ مسائل امنیتی بتن‌ریزی یا حتی با ایزوگام سیمانی شده است، احتمالا به آن بازداشتگاه موقت اضافه شده، به هرحال مداخلات ما باعث می‌شود اصالت بنا به هم بریزد، بحث رطوبت، آسیب آن در بلندمدت توسط انسان‌ها نیز مطرح است.» در پی بارندگی‌های شدید سال ٩٨ سقف کارونسرا نم‌زده شده است. هاشمی می‌گوید در تماس تلفنی در همان سال به آنها اعلام شده که سقف بنا نم کشیده و آجر فرش‌بام که در طول زمان فرسوده شده نیز به‌طور کامل از بین رفته بود. «همان سال درخواست دادیم تا به ما اجازه ورود دهند تا بتوانیم اقدامی برای حفاظت از این بنا انجام دهیم، اما متاسفانه سازمان زندان‌ها همکاری نکرد، درنهایت خواستیم پلاستیکی روی بنا بکشند تا ما در آینده بفهمیم باید چه کنیم.»
چه بودجه‌ای صرف احیای کاروانسرا می‌شود؟
مسئولان میراث فرهنگی می‌گویند در مصوبات سفرهای ریاست‌جمهوری برای احیا و مرمت کاروانسراهای جاده خراسان بودجه‌ای مصوب شده بود. «به تشخیص ما چند کاروانسرا در اولویت هزینه‌کرد این بودجه قرار گرفتند که یکی از آنها همین کاروانسرای شاه عباسی بود، مثلا ما برای احیا و مرمت کاروانسرای میامی در سمنان حدود ٥٠میلیون تومان سالانه بودجه می‌گذاریم، بودجه ما برای مرمت و احیا و مطالعه کاروانسرای شاه عباسی هم حدود ٤٠٠میلیون تومان است، اما تا زمانی که این بنا دیوار دارد و اجازه بازدید به ما داده نمی‌شود، عملا نمی‌توان آن را هزینه کرد. با اینکه می‌دانیم تمام پول‌های عمرانی برای هزینه‌کردن مهلت خرج دارند، اما تا زمانی که دیوارها برداشته نشود، این امکان برای هزینه مهیا نیست.»
قلعه فلک افلاک یا حتی ارگ کریمخانی نیز سال‌ها پیش سرنوشتی مشابه سرنوشت کاروانسرای شاه عباسی داشتند. این اماکن به جای اینکه کاربری تاریخی داشته باشند، زندان بودند. قلعه فلک افلاک در دوران پهلوی زندان بود. در سال‌های ابتدای انقلاب نیز در بخش‌هایی از این بنا پادگان نظامی سپاه احداث شده بود، اما قلعه درنهایت آزاد شد. ارگ کریمخانی نیز در زمان پهلوی زندان بود، اما مالکیت آن درنهایت سال ٥٠ به اداره فرهنگ و هنر وقت واگذار شد و کاربری آن تغییر کرد. نوبت به سمنان رسیده است تا دیوارهای بلند ندامتگاه برچیده شوند و کاروانسرای تاریخی شهر ماهیتی فرهنگی پیدا کند. سمنانی‌ها می‌خواهند در کاروانسرایی که زمانی در جاده بین حرم‌ها واقع بوده، قدم بزنند. اما مشخص نیست در میان جدل میراث فرهنگی، سازمان زندان‌ها و مدیریت شهری، آنها کی به آرزویشان می‌رسند؟
دیدگاه تان را بنویسید