تهران هر روز می‌لرزد؛ ریزلرزه‌ها هشدار فعالیت گسل‌ها را می‌دهند | احتمال وقوع زلزله ۷.۲ ریشتری در تهران

رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران هشدار داد: پایتخت روزانه شاهد ریزلرزه‌هایی با بزرگی زیر ۲ ریشتر است که اغلب احساس نمی‌شوند، اما ثبت آن‌ها اهمیت بالایی در پایش فعالیت گسل‌ها دارد و نشان‌دهنده احتمال وقوع زلزله‌های بزرگ‌تر در آینده است.

تهران یکی از لرزه‌خیزترین شهرها است که میان حلقه‌ای از گسل‌های فعال مانند گسل شمال تهران و گسل ری قرار دارد و این گسل‌ها توانایی ایجاد زلزله‌هایی با بزرگی بالای ۷ ریشتر را دارند و لرزش‌های خاموش در این شهر، نشان‌دهنده فعالیت مداوم زمین و ضرورت پایش و ارتقای ایمنی است. تهران روی یکی از فعال‌ترین پهنه‌های لرزه‌خیز کشور قرار دارد و به گفته علی نصیری، رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، این شهر میان حلقه‌ای از گسل‌های فعال واقع شده که دو گسل اصلی آن، گسل شمال تهران و گسل ری، توانایی ایجاد زلزله‌هایی با بزرگی ۷.۲ و ۶.۷ ریشتر را دارند و این موقعیت جغرافیایی، تهران را به یکی از پرخطرترین کلان‌شهرهای جهان از نظر زلزله تبدیل کرده است. زلزله‌ها از جمله مخاطرات زمین‌شناسی است که در اثر آزاد شدن انرژی درون پوسته زمین رخ می‌دهد و انرژی‌های درونی زمین از طریق گسل‌ها به بیرون فوران می‌کند که این تصویرسازی ساده، درک عمومی از پدیده زلزله را تسهیل می‌کند و نشان می‌دهد که گسل‌ها همان سوپاپ‌های خروجی انرژی هستند. 

نقشه گسل‌های تهران؛ شبکه‌ای پیچیده از شکست‌ها

دشت تهران مملو از گسل‌های فعال است؛ گسل شمال تهران از اطراف پردیس آغاز و از سوهانک وارد شهر می‌شود و تا منطقه ۲۲ امتداد دارد و در جنوب نیز گسل‌های دوقلوی ری قرار دارد که علاوه بر این دو گسل اصلی، گسل‌های متوسط و کوچکی مانند نیاوران، فرحزاد، داوودیه، چیتگر، ونک پارک و طرشت نیز در تهران وجود دارد که هرکدام از پتانسیل لرزه‌ای خاصی بهره‌مند هستند. 

بزرگی زلزله؛ مفهومی فراتر از عدد

مفهوم ریشتر که در میان مردم رایج است، در واقع به «بزرگی زلزله» اشاره دارد و هر درجه افزایش در بزرگی زلزله، انرژی آزاد شده را حدود ۳۱.۶ برابر بیشتر می‌کند؛ به بیان ساده‌تر، زلزله‌ای با بزرگی ۷ ریشتر، حدود هزار برابر قدرتمندتر از زلزله‌ای با بزرگی ۵ ریشتر است که این تفاوت عظیم نشان می‌دهد حتی یک درجه افزایش در مقیاس زلزله، می‌تواند تفاوتی فاجعه‌بار ایجاد کند. 

لرزش‌هایی که احساس نمی‌شود، اما وجود دارد

تهران روزانه شاهد ریزلرزه‌هایی با بزرگی پایین است که اغلب توسط مردم احساس نمی‌شود، این ریزلرزه‌ها به طور معمول زیر ۲ ریشتر است و تأثیر سازه‌ای ندارد، اما ثبت آن‌ها اهمیت زیادی در پایش فعالیت‌های لرزه‌ای دارد و این لرزه‌ها نشان‌دهنده فعال بودن گسل‌ها و احتمال وقوع زلزله‌های بزرگ‌تر در آینده هستند. 

پایش لرزه‌ای با فناوری‌های نوین

در سال‌های اخیر، سازمان مدیریت بحران تهران اقدام به نصب لرزه‌نگارهای عمقی کرده است که به گفته رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، لرزه‌نگارهایی با عمق ۵۰ و ۱۰۰ متر در نقاط مختلف شهر از جمله بوستان نهج‌البلاغه نصب شده که این دستگاه‌ها توانسته است بیش از ۲۰۰ زلزله را ثبت کند که پیش‌تر به اشتباه ناشی از ترافیک شهری تلقی می‌شدند. 

گسل‌های اطراف تهران؛ تهدیدی فراتر از مرزهای شهری

گسل‌هایی مانند مشا–فشم، پارچین، ایوانکی و ملارد در اطراف تهران قرار دارد و هرکدام می‌تواند منبع زلزله‌های مخرب باشد، این گسل‌ها تهران را در محاصره لرزه‌ای قرار داده است و باید توجه داشت که گسل مشا، سابقه زلزله‌های شدید در گذشته دارد و باید به‌طور ویژه مورد پایش قرار گیرد. 

در پی زلزله ۳.۴ ریشتری در منطقه فشم، بعضی شایعات آن را به انفجار نسبت دادند که رئیس سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران با رد این ادعاها، توضیح داد که زلزله‌ها دارای دو موج اولیه و ثانویه هستند، در حالی که انفجارها فقط یک موج دارند و سامانه‌های لرزه‌نگاری پیشرفته مانند مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران توانایی تشخیص دقیق این تفاوت‌ها را دارد. 

سامانه هشدار سریع؛ گامی به سوی ایمنی بیشتر

کشور در حال توسعه سامانه هشدار سریع زلزله است که این سامانه با تشخیص موج اولیه، می‌تواند چند ثانیه قبل از رسیدن موج مخرب، هشدار دهد و کشورهای پیشرفته مانند ژاپن، آمریکا و تایوان از این فناوری استفاده می‌کنند و موفق شده‌اند جان هزاران نفر را در زلزله‌های اخیر نجات دهند. 

به طور کلی، نباید نسبت به زلزله بی‌تفاوت بود و آموزش عمومی، مقاوم‌سازی ساختمان‌ها، توسعه سامانه‌های هشدار و پایش مستمر گسل‌ها از جمله اقداماتی است که می‌تواند خطرات زلزله را کاهش دهد و با توجه به اطلاعات موجود، به نظر می‌رسد که تهران نیازمند یک برنامه جامع مدیریت بحران است که نه‌تنها بر فناوری، بلکه بر فرهنگ‌سازی و مشارکت مردمی نیز تمرکز داشته باشد. 

تهران در مقایسه با دیگر کلان‌شهرهای لرزه‌خیز جهان

تهران از نظر تراکم جمعیت، ساخت‌وسازهای غیرایمن و نزدیکی به گسل‌های فعال، شباهت‌هایی با شهرهایی مانند استانبول، توکیو و سان‌فرانسیسکو دارد و باید به تجهیز زیرساخت‌های کافی برای مقابله با زلزله، توجهی ویژه وجود داشته باشد. بعضی از ساختمان‌های تهران بدون رعایت اصول مقاوم‌سازی در برابر زلزله ساخته شده است و طبق گزارش مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن، بیش از ۳۰ درصد ساختمان‌های پایتخت در برابر زلزله‌های بالای ۶ ریشتر آسیب‌پذیر هستند که این آمار نشان‌دهنده ضرورت بازنگری در ساخت‌وساز است. 

مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، مرکز تحقیقات زمین‌شناسی و سازمان نقشه‌برداری کشور از جمله نهادهایی است که می‌تواند نقش کلیدی در پایش گسل‌ها و ارائه راهکارهای علمی ایفا کند و همکاری میان این نهادها و مدیریت شهری می‌تواند به طراحی نقشه‌های خطرپذیری دقیق‌تر منجر شود. 

تجربه‌های گذشته؛ زنگ هشداری برای آینده

زلزله‌های گذشته مانند زلزله بوئین‌زهرا (۱۳۴۱)، طبس (۱۳۵۷)، رودبار (۱۳۶۹) و بم (۱۳۸۲) نشان داده است که بی‌توجهی به هشدارهای علمی می‌تواند فاجعه‌آفرین باشد؛ تهران تاکنون از زلزله‌ای بزرگ در امان مانده، اما این به معنای ایمنی نیست، بلکه فرصتی برای آمادگی است. تهران شهری است که هر روز می‌لرزد، اما مردم آن را حس نمی‌کنند و این لرزه‌های خاموش، نشانه‌ای از فعالیت مداوم گسل‌ها است و با توجه به تراکم جمعیت، ساخت‌وسازهای آسیب‌پذیر و موقعیت جغرافیایی، تهران نیازمند تحول اساسی در مدیریت بحران، آموزش عمومی، توسعه زیرساخت‌های هشدار و مقاوم‌سازی شهری است.