چرا کشاورزی در ایران سراغ نوآوری نمی‌رود؟ | کشاورزی نوآور

وجود این سطح از ناترازی، حکم می‌کند که کشاورزی ایران از روش‌های سنتی دست بکشد و به روش‌های مدرن رو آورد، اما هنوز این انگیزه در کشاورزان و باغداران دیده نمی‌شود. به‌طور مثال یکی از ایده‌های قابل اجرا در ایران، «اگری‌ولتائیک» است که ضمن جلوگیری از تبخیر آب، می‌تواند برای باغداران درآمد ناشی از فروش برق هم ایجاد کند.

به کاربرد دوگانه زمین برای کشاورزی همزمان با تولید برق با استفاده از پنل‌های خورشیدی، «اگری‌ولتائیک» گفته می‌شود. این ایده که نخستین‌بار در سال 1981 از سوی آدولف گوتزبرگر و آرمین زاسترو در آلمان طرح شد، در سال‌های گذشته به‌شدت مورد توجه قرار گرفته است. اخیراً دانشگاه پلی‌تکنیک میلان مطالعه‌ای جامع درباره «اگری‌ولتائیک» انجام داده که نشان‌دهنده بهره‌وری زیاد این روش است. این پژوهش با مقایسه این سیستم نوآورانه با روش‌های سنتی کشاورزی، به بررسی تاثیرات آن بر بهره‌وری، پایداری محیط‌ زیست و اقتصاد پرداخته است. بر اساس یافته‌های این مطالعه، سیستم کشاورزی خورشیدی می‌تواند تولید انرژی پاک را با کشت محصولات کشاورزی ترکیب کند، بدون اینکه تاثیر منفی قابل‌توجهی بر بازده محصولات داشته باشد. پنل‌های خورشیدی که در این سیستم استفاده می‌شوند، با ایجاد سایه، می‌توانند به کاهش تبخیر آب و محافظت از گیاهان در برابر شرایط آب‌وهوایی سخت کمک کنند. این موضوع به‌ویژه در مناطق گرم و خشک مفید است و می‌تواند از تبخیر آب جلوگیری کند. همچنین سیستم‌های اگری‌ولتائیک می‌توانند بسته به تراکم پنل‌ها و شرایط آب‌وهوایی، تا دو مگاوات انرژی در هر هکتار تولید کنند. این انرژی پاک می‌تواند به کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی و تامین برق مزارع کمک کند. در این پرونده می‌خواهیم ببینیم چرا ایده‌های جدید در بخش کشاورزی ایران خریدار ندارد؟ محمدعلی رضایی، رئیس کمیسیون کشاورزی اتاق بازرگانی ایران، در گفت‌وگو با تجارت فردا معتقد است: «کشاورزی سنتی در ایران به بن‌بست رسیده و نشانه‌های این موضوع آشکار است. کشاورزی سنتی در ایران به‌ویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک با مشکلات زیادی مواجه است. کمبود منابع آب، استفاده نامناسب از خاک و کاهش بهره‌وری از دلایلی هستند که کشاورزی سنتی به بن‌بست رسیده است. در بسیاری از مناطق، کشاورزی همچنان به روش‌های قدیمی و بدون استفاده از فناوری‌های نوین انجام می‌شود که این باعث کاهش بهره‌وری و افزایش هدررفت منابع می‌شود. کشاورزان ایرانی با چالش‌های متعددی مواجه‌اند؛ کمبود آب یکی از بزرگ‌ترین مشکلات است. چون بسیاری از مناطق کشور با بحران آب روبه‌رو هستند. قطعی برق و عدم دسترسی به انرژی پایدار نیز به مشکلات آنها افزوده است. همچنین نوسانات قیمت‌ها، مشکلات اقتصادی و عدم دسترسی به تسهیلات مالی و تکنولوژی‌های جدید از دیگر چالش‌ها هستند. در برخی مناطق کشاورزان به استفاده از روش‌های نوین آبیاری مانند آبیاری قطره‌ای علاقه نشان داده‌اند، ولی موانعی مانند هزینه بالای نصب و نگهداری این سیستم‌ها، کمبود آموزش کافی و فرهنگ مقاوم در برابر تغییرات، باعث کندی روند پذیرش این فناوری‌ها شده است. او در پاسخ به این پرسش که اگر کشاورزان از فناوری‌هایی مانند اگری‌ولتائیک اطلاع دارند چرا این روش‌ها در ایران کمتر مورد توجه قرار می‌گیرند، می‌گوید؛ متاسفانه بسیاری از کشاورزان ایران از فناوری‌های نوینی مانند اگری‌ولتائیک (کشاورزی همراه با تولید انرژی خورشیدی) اطلاع کافی ندارند. دلایل اصلی شامل کمبود آموزش، هزینه‌های بالای ابتدایی و عدم حمایت کافی از طرف دولت و نهادهای مالی است. اگری‌ولتائیک چگونه می‌تواند به حل بحران آب و برق در کشاورزی ایران کمک کند؟ این روش با استفاده از پنل‌های خورشیدی برق تولید می‌کند که می‌تواند به‌طور همزمان نیاز به آبیاری را کاهش دهد. زیرا پنل‌ها می‌توانند تبخیر آب را کاهش دهند و مصرف آب را بهینه‌تر کنند. چون سایه ایجادشده از طریق پنل‌های خورشیدی از تابش مستقیم نور خورشید جلوگیری می‌کند، این کار می‌تواند در مناطقی که با کمبود آب مواجه هستند بسیار مفید باشد و باعث افزایش بهره‌وری محصولات کشاورزی شود. البته از سوی دیگر این روش تاثیر منفی زیادی بر بازدهی محصولات نخواهد گذاشت، بلکه در بلندمدت به‌دلیل کاهش تبخیر و افزایش کارایی منابع می‌تواند سودآوری بیشتری به‌دنبال داشته باشد. نمونه‌های موفقی از این سیستم در کشورهای دیگر وجود دارد، ولی در ایران به دلیل هزینه‌های بالا و عدم آگاهی عمومی هنوز این روش به‌طور گسترده پیاده‌سازی نشده است. از سویی دولت باید با ارائه تسهیلات مالی، آموزش‌های کاربردی و تشویق به استفاده از فناوری‌های نوین کشاورزان را حمایت کند. سیاست‌های حمایتی مانند تسهیلات بانکی و یارانه‌ها در بسیاری از مواقع ناکافی بوده‌اند و بسیاری از کشاورزان نتوانسته‌اند از این فرصت‌ها بهره‌برداری کنند. هزینه راه‌اندازی سیستم‌های اگری‌ولتائیک، به‌ویژه در ابتدا، به‌طور قابل توجهی بالاست و ممکن است برای کشاورزان مقرون‌به‌صرفه نباشد. این هزینه‌ها شامل خرید پنل‌های خورشیدی، نصب و نگهداری سیستم‌های آبیاری و همچنین آموزش‌های لازم می‌شود.»

کشاورزی سنتی و کمبود آب

کشاورزی سنتی در ایران به دلیل کمبود منابع طبیعی مانند آب و استفاده ناکارآمد از زمین با چالش‌های جدی مواجه شده است. بر اساس داده‌های سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (FAO)، بهره‌وری آب در کشاورزی ایران تنها ۳۵ درصد است، در حالی که میانگین جهانی بالای ۵۰ درصد است. گزارش مرکز آمار ایران نیز نشان می‌دهد که ۴۰ درصد از زمین‌های کشاورزی به دلیل شوری و فرسایش خاک غیرقابل استفاده شده‌اند. یکی از مهم‌ترین مشکلات، هدررفت آب است، به‌طوری که ۹۰ درصد از آب ایران در بخش کشاورزی مصرف می‌شود اما بر اساس تحقیقات وزارت نیرو 60 درصد از آن به دلیل روش‌های غرقابی و نشت کانال‌ها هدر می‌رود. اگرچه تنش میان وزارتخانه‌های نیرو و کشاورزی در میزان و حجم مصرف آب همیشه وجود داشته، اما بی‌تردید نرفتن ساختار کشاورزی کشور به سمت مدرنیزاسیون، از علل اصلی هدررفت آب در کشور محسوب می‌شود. چالش‌های اصلی کشاورزی ایران شامل کمبود آب، مشکلات اقتصادی، قطعی برق، نوسانات بازار و عدم دسترسی به فناوری‌های جدید است. بر اساس گزارش بانک مرکزی ایران، در سال ۱۴۰۱ منابع آب زیرزمینی در دو دهه اخیر ۵۰ درصد کاهش پیدا کرده است. از سوی دیگر، قیمت نهاده‌های کشاورزی آن‌طور که اتاق بازرگانی تهران گزارش داده از سال ۱۳۹۷ تاکنون 300 درصد رشد یافته و آن‌طور که شرکت مدیریت شبکه برق وزارت نیرو اعلام کرده، قطعی برق در تابستان ۱۴۰۱ خسارتی معادل ۱۲۰۰ میلیارد تومان به بخش کشاورزی وارد کرده است. از قضا در تابستان 1402 و 1403 روند قطعی برق در کشور بیشتر هم شده است و پیش‌بینی می‌شود امسال و سال آینده نیز اوضاع نوسان و ناترازی برق بدتر هم شود. علاوه بر این، بر اساس اعلام سازمان گمرک صادرات محصولات کشاورزی در یکی دو سال گذشته حدود 50 درصد کمتر شده است. این در حالی است که طبق آمارهای وزارت جهاد کشاورزی، تنها 15 درصد از کشاورزان ایرانی از روش‌های مدرن آبیاری استفاده می‌کنند.

تحول برای پایداری و امنیت غذایی

بر اساس مقاله‌ای با عنوان «تحولی ضروری برای پایداری زیست‌محیطی و امنیت غذایی در مواجهه با چالش‌های قرن بیست و یکم»، بخش کشاورزی ایران با وجود سابقه دیرینه و نقش حیاتی در اقتصاد و معیشت کشور، در دهه‌های اخیر با چالش‌های متعددی از جمله کمبود منابع آبی، تغییرات اقلیمی، تخریب خاک و افزایش جمعیت مواجه شده است. این شرایط، لزوم تحول در شیوه‌های سنتی کشاورزی و حرکت به سمت رویکردهای نوین و پایدار را بیش از پیش آشکار کرده است. کشاورزی نوین با بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته و روش‌های مدیریتی کارآمد، هدف افزایش بهره‌وری منابع، کاهش اثرات زیست‌محیطی و تضمین امنیت غذایی را دنبال می‌کند. ایران با قرار گرفتن در منطقه‌ای خشک و نیمه‌خشک، همواره با محدودیت منابع آبی روبه‌رو بوده است، اما سوءمدیریت، مصرف بی‌رویه و تغییرات اقلیمی این مشکل را به بحران تبدیل کرده‌اند. کشاورزی سنتی با الگوهای کشت پرآب و سیستم‌های آبیاری ناکارآمد، سهم عمده‌ای در این بحران دارد. از سوی دیگر، تغییرات اقلیمی مانند افزایش دما، کاهش بارش‌ها و وقوع خشکسالی‌های مکرر، تولیدات کشاورزی را تحت تاثیر قرار داده‌اند. تخریب خاک نیز به دلیل استفاده نادرست از کودها و سموم شیمیایی، شخم‌زنی نامناسب و فرسایش، از دیگر چالش‌های پیش‌روی این بخش است. این عوامل در کنار رشد جمعیت و افزایش تقاضا برای محصولات غذایی، ضرورت بازنگری در شیوه‌های کشاورزی را نمایان می‌کند. کشاورزی نوین با استفاده از روش‌هایی مانند کشاورزی دقیق، سیستم‌های آبیاری هوشمند، کشاورزی ارگانیک و بیوتکنولوژی، راه‌حلی کارآمد برای این چالش‌ها ارائه می‌دهد. کشاورزی دقیق با به‌کارگیری فناوری‌هایی مانند GPS، سنسورهای محیطی و تحلیل داده‌ها، امکان مدیریت بهینه منابع را فراهم می‌کند. سیستم‌های آبیاری هوشمند مانند آبیاری قطره‌ای و زیرسطحی با کاهش هدررفت آب، بهره‌وری را افزایش می‌دهند. کشاورزی ارگانیک با جایگزینی روش‌های طبیعی به جای نهاده‌های شیمیایی، به حفظ سلامت خاک و تولید محصولات سالم کمک می‌کند. بیوتکنولوژی نیز با توسعه ارقام مقاوم به خشکی و آفات، تاب‌آوری بخش کشاورزی را در برابر تغییرات اقلیمی افزایش می‌دهد. استفاده از این روش‌ها مزایای متعددی دارد، از جمله افزایش بهره‌وری آب و خاک، کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی، بهبود کیفیت محصولات و تقویت امنیت غذایی. علاوه بر این، کشاورزی نوین می‌تواند با ایجاد فرصت‌های شغلی جدید در مناطق روستایی، به توسعه پایدار این مناطق کمک کند. با این حال، تحقق این اهداف مستلزم همکاری همه‌جانبه دولت، پژوهشگران، کشاورزان و بخش خصوصی است. دولت با تدوین سیاست‌های حمایتی، ارائه تسهیلات مالی و سرمایه‌گذاری در تحقیقات می‌تواند بستر لازم را برای گسترش کشاورزی نوین فراهم کند. آموزش کشاورزان و تقویت نظام ترویج نیز نقش کلیدی در پذیرش و اجرای این روش‌ها دارد. در نتیجه، کشاورزی نوین نه‌تنها راه‌حلی برای چالش‌های فعلی بخش کشاورزی ایران است، بلکه تضمین‌کننده پایداری منابع طبیعی و امنیت غذایی در بلندمدت خواهد بود. این تحول نیازمند عزم ملی و برنامه‌ریزی دقیق است تا با ترکیب فناوری‌های روز و مدیریت پایدار، آینده‌ای مطمئن برای کشاورزی ایران رقم بخورد. کلیدواژه‌های این حوزه شامل کشاورزی نوین، پایداری زیست‌محیطی، امنیت غذایی، آبیاری هوشمند و تغییرات اقلیمی است که نشان‌دهنده ابعاد مختلف این تحول ضروری هستند.

آینده کشاورزی در هماهنگی با انرژی خورشیدی

در شرایطی که در کنار کمبود آب، کشور دچار ناترازی برق نیز هست و کشاورزی ایران از این بخش نیز آسیب‌پذیر شده است، سیستم‌های نوین مانند اگری‌ولتائیک (ترکیب کشاورزی و انرژی خورشیدی) می‌توانند راه‌حلی موثر باشند. مطالعات دانشگاهی در جهان نشان می‌دهد که سیستم‌های نوین اگری‌ولتائیک با ایجاد سایه بر روی سطح کشت‌شده تا 30 درصد از تبخیر آب جلوگیری می‌کنند و از سوی دیگر، با تولید برق خورشیدی حدود پنج مگاوات به ازای هر هکتار طبق آمار انرژی تجدیدپذیر سازمان ملل، وابستگی به شبکه برق را کاهش می‌دهند. با این حال، اجرای این روش در ایران با موانعی روبه‌روست. هزینه راه‌اندازی این سیستم‌ها به ازای هر هکتار طبق اعلام شرکت توزیع نیروی برق چیزی بین 200 تا 400 میلیون تومان است. البته آن‌طور که رسانه‌ها گزارش داده‌اند، تنها ۱۰ پروژه پایلوت در کشور در این زمینه اجرا شده است و بر اساس نظرسنجی‌ها حدود 80 درصد کشاورزان ایرانی اساساً با این فناوری آشنا نیستند. با این حال در کشورهایی مثل هند، چین، آلمان و دیگر کشورهای پیشرو در این زمینه با ارائه یارانه‌ها و معافیت‌های مالیاتی، پروژه‌های نصب پنل‌های خورشیدی و راه‌اندازی مراکز آموزشی به کشاورزان کمک کرده که این صنعت گسترش پیدا کند. بر اساس یک گزارش بین‌المللی تجربه کشورهای پیشرو مانند چین و آلمان و حتی فرانسه حاکی از آن است که اگری‌ولتائیک می‌تواند از 30 تا 70 درصد بهره‌وری و کارایی کشاورزی و زمین‌های کشاورزی را افزایش دهد. در ایران نیز اجرای پروژه‌های آزمایشی در استان‌های کم‌آب مانند اصفهان، یزد و کرمان می‌تواند کشاورزی کشور را وارد مرحله تازه‌ای از تجهیز فناوری و دستیابی به تکنولوژی پایدار کند. در نهایت، نجات کشاورزی ایران از وضعیت کنونی مستلزم گذار از روش‌های سنتی به سمت فناوری‌های هوشمند با حمایت‌های همه‌جانبه دولتی و مشارکت بخش خصوصی است. جواد حیدریان