احیای صنعت نفت و گاز، ضرورت اصلی

سیدمحمد زهیر غرضی

معادن نفت و گاز، در درآمد های اقتصادی دولت ها همیشه حائز اهمیت و جایگاه بلا منازعی بوده است. اهمیت این منابع به گونه ای است که بسیار از دولت ها برای دستیابی به آن، به دست یازی و استعمار کشورهای صاحب این منابع رو آورده اند. این منابع با پتانسیل اقتصادی و مزیت نسبی بسیار بالایی که دارند به هر شکلی اعم از خام فروشی، تولیدات پتروشیمی، تولیدات نفتی، صادرات و ... امکان تولید درآمد اقتصادی برای یک کشور را دارند.

ایران در زمینه نفت و گاز یکی از ابر قدرت های انرژی محسوب میشود. در سال ۲۰۰۱ ایران چهارمین تولید کننده بزرگ نفت در جهان بود. طبق برآوردهای مجله نفت و گاز، تا ژانویهٔ ۲۰۱۱ ذخایر قطعی نفت ایران در حدود ۱۳۷ میلیارد بشکه بود، که حدود ۱۰٪ از مجموع ذخایر جهان را به خود اختصاص داده‌است. از سوی دیگر به لحاظ داشتن منابع گازی نیز ایران رتبه دوم را در جهان داراست که به لحاظ درصدی ۱۷ درصد منابع جهان را به خود اختصاص داده است.ذخایر گازی مستقر مخازن هیدروکربوری ایران، از سه بخش تشکیل شده‌است، دسته اول میدان‌های گازی، دسته دوم ذخایر گاز طبیعی موجود در کلاهک‌های گازی میادین نفتی و دسته سوم گازهای همراه نفت در میادین نفتی می‌باشند.بر اساس برآوردهای سال ۲۰۱۱ بالغ بر ۴۲ میدان گازی و ۹۲ مخزن گازی در ایران به ثبت رسیده‌است. ناگفته پیداست، توسعۀ صنعت نفت و گاز برای توسعۀ اقتصادی کشور و دستیابی به اهداف چشم ‌انداز نظام و تولید ثروت، ضروری و حیاتی است. نکتۀ مهم این است که صنعت نفت و گاز از صنایع سرمایه‌ بَر و حفظ و نگهداشت این صنعت و همچنین توسعۀ آن نیازمند سرمایه ‌گذاری قابل توجه است. یقیناً، هرگونه کاستی در نگهداشت و توسعۀ صنعت نفت و گاز، رشد و پیشرفت اقتصادی کشور را با مشکلات جدّی مواجه می ‌سازد. حال آنچه که  این نوشتار به دنبال بررسی میباشد، این مسئله است که صنعت نفت و گاز ایران در حال حاضر در چه شرایطی قرار دارد و چه ملزوماتی برای آینده آن مورد نیاز است که بتوان چرخه اصلی اقتصاد کشور را با استفاده از این صنعت با سرعت بیشتری به حرکت درآورد.

آنچه از صنعت نفت و گاز ایران، این روزها به گوش میرسد، نشانه های خوبی ندارد. کاهش صادرات نفتی، شیوع ویروس کرونا، تحریم های بین المللی، فرسودگی تجهیزات نفتی و گازی ایران چندین عامل مهم دیگر باعث به وجود آمدن نگرانی های بسیار در این زمینه شده است. خبر کسری ۲۲۰ میلیون متر مکعبی گاز در کشور و احتمال قطعی گاز در زمستان پیشرو نگرانی ها را تشدید کرده است که فرسودگی تجهیزات از عمده ترین موانع این کاهش تولید و بروز نگرانی هاست، فرسودگی ای که رفع آن برای دولت آینده یک نیاز ضروری و حیاتی است که چرخه اقتصاد کشور از حرکت نایستد.این فرسودگی تجهیزات به شکلی پیشروی کرده است که اکنون قسمت عمده ای از درآمدهای حاصل از میادین، صرف تعمیر، تجهیز و نگهداری تجهیزات میشود که کاری هزینه بر و نیازمند تخصص کافی است. ساختار قدیمی الگوی پالایشی پالایشگاه های کشور؛ در نتیجه این ساختار قدیمی تولید حدود ۳۰ درصد نفت کوره از مجموع فراورده های پالایشگاه ها، اقتصاد این بخش را تا مرز ورشکستگی رسانده است و با خصوصی سازی و قرار گرفتن پالایشگاه ها در مجموعه های بنگاهی ناکارآمد اقتصادی، عملاً مکان هر گونه سرمایه گذاری برای نوسازی و بازسازی پالایشگاه ها را غیر ممکن ساخته است و این در شرایطی است که نمونه های فراوانی از پالایشگاه ها را در دنیا می توان یافت که با وجود بازسازی و نوسازی وکاهش جدی میزان  تولید نفت کوره و تولید فراورده های با ارزش افزوده بالاتر، توان رقابت با پالایشگاه های مدرن فاقد تولید نفت کوره را نداشته و تعطیل شده اند. در مناطق نفت خیز که بخش اصلی تولید نفت محسوب می شود فرسودگی زیادی در بخش انتقال و تولید با عمر ۵۰-۶۰ سال، در شرایط کاملا غیر مطمئن عملیاتی کار می کنند و در فلات قاره که میادین مشترک ( ۱۵ میدان از ۲۸ میدان مشترک ) قرار گرفته با فرسودگی مزمن و خطرناک سازه های دریایی مواجه شده و به یک تهدید جدی و نامحسوس برای امنیت عرضه نفت در بخش فلات قاره تبدیل شده است. این در حالی است که حتی امکان غرق شدن بعضی از سازهای دریایی به دلیل زنگ زدگی و خوردگی تأسیسات وجود دارد.

در بخش تولید و امنیت عرضه گاز طبیعی نیز باید گفت بعد بیش از حدود ۲۵ سال  که از آغاز اولین فاز توسعه میدان گازی پارس جنوبی می گذرد، هنوز طرح توسعه فازهای مختلف این میدان به اتمام نرسیده است و آثار آن را هرساله در تأمین سوخت نیروگاه ها در زمستان می توان دید.  به طوریکه در زمستان سال ۱۳۹۵ به دلیل کمبود گاز، میلیون ها لیتر نفت کوره و گازوئیل به اجبار در نیروگاه های بزرگ دو سوخته مصرف شد که علاوه بر از دست

رفتن درآمد حاصله از صادرات، آلودگی محیط زیست، نگرانی از عدم امینت عرضه در زمستان را که می تواند تبعات اجتماعی جدی در بر داشته باشد، به جا گذاشت .

ایران در سالهای گذشته تلاشهای بسیاری را در جهت افزایش سطح تولیدات نفتی قرار داده است اما به علت فرسودگی قطعات و طی شدن نیمی از عمر آنان این تلاش ها بی ثمر مانده و تولیدات نفتی به حد نهایی توان نمیرسد. هزینه های ناشی از جبران این فرسودگی چیزی در حدود ۱۴.۵ درصد از درآمدهای نفتی که رقم بسیار بالایی است، میباشد، رقمی که اصلاح آن به بهبود عملکرد صنعت نفت در اقتصاد کلان کشور بسیار محسوس خواهد بود. علاوه بر مسائل فیزیکی و فنی، برای بهبود شرایط استخراج و رسیدن به حد نهایت تولید، تکنولوژی به روز و با متدهای روز دنیا از ضروریات رسیدن به هدف است که به نظر میرسد بدون همکاری شرکت های بین المللی نفتی این مهم کمی دست نیافتنی است.

وجود تکنولوژی برتر در صنعت نفت و گاز، امروزه عرصه را برای حضور در صحنه های بین المللی و همچنین افزایش بهره وری این صنعت در تولیدات نفتی و گازی، فراهم میکند. اما نکته حائز اهمیت در خصوص دستیابی به تکنولوژی در این صنعت برای ایران، عدم به روز بودن این تکنولوژی میباشد. با بررسی شرایط کنونی به نظر میرسد تنها راه همگام سازی نفت و گاز ایران با جهان، با جذب سرمایه های بین المللی و حضور ابر شرکت های نفتی و گازی بین المللی در ایران است. مسئله ای که وجود تحریم ها و مسائل این چنینی مانع آن هستند اما تلاش در جهت رفع این مشکلات بین المللی و زمینه سازی برای حضور شرکت ها و کشور های مختلف در صنعت نفت و گاز، البته با نظارت های گسترده و معقول، توان تولیدی صنعت نفت را به سود دهی و بهره دهی مطلوب خواهد رساند. با توجه به گفته های ابتدای این نوشته، ایران به لحاظ منابع نفتی و گازی بسیار غنی است و طبیعتا کشور ها و شرکت های خارجی از این مسئله استقبال گسترده ای خواهند داشت. براساس قوانین موضوعه و وظایف و اختیارات دولت و وزارت نفت این حق را دارند که سرمایه گذاری خارجی را جذب کنند، که این سرمایه‌گذاری می‌تواند از طریق شرکت‌های دولتی کشورهای خارجی و یا شرکت های خصوصی یا چندملیتی که متعلق به بخش خصوصی است انجام و داخل کشور شود. بنابراین در این شرایط که منع قانونی ای نیز وجود ندارد و همچنین صنعت نفت نیاز به تکنولوژی روز دنیا و به روز رسانی دارد، جذب سرمایه های خارجی باید برای دولت در اولویت برنامه هایش باشد.

در همین زمینه، مسئله دیگری که از اوجب واجبات صنعت نفت و گاز ایران است توسعه میادین مشترک میباشد.  ایران با در اختیار داشتن حداقل ۲۸ میدان مشترک، شامل ۱۸ میدان نفتی، ۴ میدان گازی و ۶ میدان نفت و گاز با کشورهای همسایه، یکی از معدود کشورهای جهان با این تعداد ساختار مشترک است. از این ۲۸ میدان، ایران با عراق ۱۲ حوزه مشترک، با امارات ۷ مخزن مشترک، با قطر و عمان هرکدام ۲ مخزن مشترک و با کویت و ترکمنستان هرکدام یک مخزن مشترک دارد. در سال های اخیر به دلیل وجود مشکلاتی، ایران نسبت به سایر رقبای خود در بهره برداری از میادین مشترک عقب افتاده است. مخزن گازی پارس جنوبی که با کشور قطر مشترک است، از بزرگترین و مهم ترین مخازن اشتراکی ایران و جهان به شمار می رود. این میدان گازی مشترک در بخش قطری، ۱۱ سال زودتر از بخش ایرانی به بهره برداری رسید. همچنین در حال حاضر، امارات متحده عربی از میدان مشترک سلمان و عربستان از میدان مشترک فروزان، بیش از دو برابر ایران برداشت می کند. عدم برنامه ریزی مناسب به منظور توسعه منابع انرژی نه تنها روند صادرات متوقف خواهد شد، بلکه با توجه به رشد روزافزون مصرف انرژی در داخل کشور، در تامین نیازهای داخلی نیز با مشکل مواجه خواهیم شد. با توجه به این گفته ها، لزوم رسیدگی به وضعیت میادین مشترک و همسان سازی تکنولوژی و سهم برداشت از میادین مشترک، نکته ی بسیار مهمی است که باید به اولویت وزارت نفت تبدیل گردد که سهم عادلانه ای از میادین مشترک به ایران برسد. عملا بدون توسعه تجهیزات و به روز رسانی تکنولوژی، ایران در میادین مشترک متضرر است. طرف های مقابل ایران با استفاده از فن آوری های به روز و قرارداد با شرکت های بین المللی نفتی و گازی، امکان استخراج بیشتر و همچنین با هزینه های کمتر را برای خود فراهم آورده اند، در صورتیکه ایران علاوه بر هدر رفت هزینه ها در بخش نگهداری و تعمیر، با توجه به عمر بالای تجهیزات، امکان بهره برداری حداکثری را نیز عملا از دست میدهد.

در پایان آنچه به عنوان نقشه راه برای صنعت نفت و گاز ایران و به خصوص دولت میتوان ترسیم کرد این است که، با برنامه ریزی منسجم، تلاش در جهت رفع تحریم های بین المللی در جهت بروز رسانی تجهیزات و استفاده از تکنولوژی شرکت های بزرگ این صنعت، اتکا به بخش خصوصی با نظارت دولت برای بهبود عملکرد در پروژه های فنی این بخش، کاهش وابستگی به درآمد های نفتی و تلاش در جهت کاستن سهم نفت از اقتصاد و اتکا به بخش های اقتصادی دیگر در راستای جلوگیری از فرسودگی بیشتر و ایجاد فضای تنفسی برای صنعت نفت، رشد سرمایه گذاری های خارجی، انعقاد قراردادهای کلان بین المللی، بتوان کهن صنعت نفت و گاز ایران را جان دوباره بخشید تا این بخش به حد نهایت ثمردهی و شکوفایی برسد.