55 آنلاین-کلانشهر تهران، در جنوب کوهستان توچال و رشته کوه البرز قرار دارد. این کوهستان و رشته کوه عظیم، به خاطر برخورد دو صفحه پوسته کُره زمین به همدیگر، سر برآورده اند.
در اغلب مناطق جغرافیایی محدوده فعلی کلانشهر تهران، برآمدگی هایی در سطح زمین وجود دارد و این برآمدگی ها نشان دهنده وجود گسل زلزله هستند. در محدوده 700 کیلومتر مربعی فعلی شهر تهران، گسل های متعددی وجود دارد و کارشناسان اعتقاد دارند که نباید در محدوده گسل های زلزله تهران، ساخت و ساز انجام شود.
در گفت و گوی «55 آنلاین» با دکتر علی بیت اللهی، وضعیت ایمنی ساختمان های تهران و دلایل علاقه مندی مردم به خرید و فروش ساختمان در منطقه لرزه خیز تهران بررسی شده است.
بیت اللهی، دکترای ژئوفیزیک دارد و رئیس بخش زلزله شناسی مهندسی و خطر پذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهر سازی است.
*****
*در سال 1341 شمسی، زلزله بوئین زهرا با قدرت 7.2 ریشتر اتفاق افتاده بود و 12 هزار نفر از هموطنان ما در آن زمان کشته شدند. بعد از وقوع این زلزله، سازمان برنامه و بودجه «آئین نامه موقت حفاظت ساختمان ها در برابر زلزله» را تهیه و در سال 1343 منتشر کرد و در سال 1346 هم وزارت آبادانی و مسکن «آئین نامه ایمنی ساختمان ها در برابر زلزله» را انتشار داد.
در چند دهه اخیر، ایمنی ساختمان ها به طور کامل رعایت نشده و در سال های اخیر آقای نجار، رئیس سازمان مدیریت بحران کشور، گفت استحکام ساختمان های تهران مناسب نیست و آمادگی تهران در برابر زلزله ای بزرگ ناچیز است.
به نظر شما چرا با وجود تلفات انسانی چند دهه قبل و این که دارای آئین نامه ایمنی ساخت و ساز شدیم، هنوز نسبت به ساخت و سازهای ما رضایت کافی وجود ندارد؟
-درست است که در دهه 40 آن آئین نامه ها تهیه شد ولی به طور جدی بعد از زلزله رودبار و منجیل در سال 1369، تهیه استاندارد و آئین نامه ساخت و ساز مقاوم در برابر زلزله در دستور کار قرار گرفت و امروزه این آئین نامه، با عنوان آئین نامه 2800 معروف است.
از زمان ابلاغ آئین نامه 2800 به بعد است که نظارت بر ساخت و ساز به طور جدی شروع می شود. می شود به این سوال شما، از چند جنبه پاسخ داد. موضوع اول این است که بخش عمده ای از ساختمان های ما، ساختمان های روستایی بوده و هستند.
بخش عمده ای از تلفات و خسارت زلزله ها، در بخش روستایی ایران است. حتی الان که چندین دهه از زلزله بوئین زهرا می گذرد هنوز به صورت مدون، ضوابط و مقررات نظارتی و کنترلی در مورد ساخت و سازهای روستایی نداریم.
در زلزله کرمانشاه که آخرین زلزله مخرب ما در مقیاس وسیع بود، ما مشاهده کردیم روستاها به صورت عمده خسارت دیدند. در مورد ساخت و سازها و سکونت گاه های شهری نیز، باید بگویم که ما بافت های فرسوده زیادی در شهرها و کلانشهرهای کشور از جمله تهران، تبریز، شیراز، کرمان، و مشهد داریم.
معمولاً تخریب و بازسازی چنین بافت هایی، امکان ناپذیر است یا به کُندی انجام می شود. بنابراین، یک بخش از بافت های آسیب پذیر ما که حتی الان هم تغییر کیفیت نداده اند، بافت های فرسوده و ناپایدار به ویژه در شهرهای بزرگ هستند.
*در سال های قبل از انقلاب، مطالعاتی توسط آمریکایی ها در تهران انجام شده و آنها محدوده «گسل نیاوران» را مشخص و میخ کوبی کرده بودند. الان هم ما می دانیم که چند گسل عمده و اصلی در تهران وجود دارد از جمله «گسل شمال تهران» و «گسل ری» و این دو گسل، گسل های خطرناک تهران هستند.
آیا وضعیت مالی و اقتصادی باعث می شود که ساختمان های مقاوم و مستحکم ساخته نشود یا این که اعتقاد به خطر زلزله وجود ندارد؟
-در ساختگاه ها و سکونت گاه های شهری، یک بخش که مشمول نوسازی و بازسازی نمی شوند بافت های فرسوده است، اما در بخش های وسیع تری از سکونت گاه های شهری ما، ساخت و ساز انجام می شود و متاسفانه در محدوده گسل ها، ساختمان های آسیب پذیر زیادی داریم.
علت این امر، در نگاه تجاری و بازاری به ساخت و ساز است. الان ساخت ساختمان های مسکونی در شهرهای بزرگ، به یک تجارت و بیزینس تبدیل شده. در حقیقت کسانی که ساختمان می سازند، برای خودشان نمی سازند. در نتیجه کسانی که از این طریق می خواهند سودجویی کنند، از کیفیت و استانداردهای کار، کم می کنند چرا که سیستم نظارتی قوی وجود ندارد.
از یک طرف، سودجویی مالی و اقتصادی در ساخت و ساز مطرح است و از طرف دیگر، سیستم نظارت که باید به عنوان نظام دفاع از حقوق مردم در ساخت و ساز باشد، قوی عمل نمی کند.
هر چند که ضوابط و قوانین خوبی در بخش های دیگر نیز وجود دارد ولی وقتی عزم جدی برای اجرا و نظارت جدی وجود نداشته باشد، ضربه می خوریم و در ساخت و ساز نیز همین طور است.
البته کیفیت مصالح ساختمانی هم، دچار مشکل است. در حوزه ساخت و ساز ما، کیفیت مصالح نقش تعیین کننده ای دارد. اخیراً یک فیلم منتشر شد که در حوالی کلانشهر «شیراز» با ذوب کردن قوطی های کنسرو، «میلگرد» تولید می کنند. وقتی از این نوع میلگردها در ساخت و ساز استفاده شود، اثر منفی خودش را می گذارد.
*این کار به صورت عمده و انبوه بوده یا به صورت محدود و تفننی؟
-جایی بود که میلگرد تولید کرده و می فروختند. بعداً یکی از مسئولان سازمان نظام مهندسی شیراز که از آنجا بازدید کرد و آن افراد خلافکارگفته بودند کار ما بد نیست چون ما این مواد مذاب را با میلگرد ادغام می کنیم. حتی آن افراد گفته بودند در اصفهان با استفاده از حلبی، میلگرد تولید می کنند.
بخشی از مصالح ساختمانی ما به این صورت تهیه شده و مورد استفاده قرار می گیرد. در عین حال، در حوزه نظارت، دیگر مهندس ناظر نمی تواند به کیفیت میلگرد رسیدگی کند و ابزار و آزمایشگاه آن را ندارد. سازمان ملی استاندارد و نهادهای مختلفی که بر تولید این محصولات، نظارت دارند نقش مهمی دارند.
بنابراین، بافت های روستایی و بافت فرسوده در شهرها، استحکام لازم را ندارند و از طرفی، سودجویی ها و فقدان نظارت وجود دارد. پایین بودن کیفیت مصالح ساختمانی نیز، باعث کاهش کیفیت ساخت و ساز می شود. همه این عوامل باعث می شود که در زمان وقوع زلزله، خسارت زیادی وارد شود.
*این اطلاعات وجود دارد که گسل شمال تهران از شمال شرقی استان تهران و لواسان شروع شده و بعد از عبور از مناطق شمالی تهران تا بعد از کرج و شهرستان ساوجبلاغ استان البرز ادامه دارد. محله هایی مثل تجریش، دربند و سعادت آباد تهران در محدوده گسل شمال تهران قرار دارند. گسل نیاوران هم با طول 13 کیلومتر، پایین تر از گسل شمال تهران قرار دارد.
در سال های اخیر، قیمت ساختمان در این مناطق به شدت بالا رفته است. جنابعالی اشاره کردید به این که برخی افراد، نگاه تجاری داشته و به عنوان بیزینس وارد این کار شده اند. اگر به قول شما این افراد نگاه تجاری تجاری دارند، آیا خودشان هم در همین مناطق زندگی می کنند یا فرضاً از ایران خارج شده اند؟
-افراد دخیل در ساخت و ساز، معمولاً افرادی با سرمایه های اقتصادی بالا بوده و همچنین غیر متخصص هستند. این نوع افراد، حساسیت های مربوط به زلزله را ندارند و شاید هم درک دقیقی از خطر زلزله نداشته باشند.
فهم و درک خطر و مسئولیت های ناشی از آن، می تواند به بهبود کیفیت ساخت و ساز کمک کند ولی همین افراد مرفه، در شمال تهران که ارزش ملک در حد بالایی است، زندگی می کنند و البته در همه کلانشهرها این طور است.
عمده فعالیت های ساخت و ساز این افراد، برای «بساز بفروشی» است. بر اساس آخرین برآوردهایی که ما در مورد حریم گسل های تهران انجام دادیم و یک کار مطالعاتی جدید است، حدود 15 هزار پلاک ساختمانی، روی گسل های شهر تهران ساخته شده.
از آن مهم تر این است که 255 مرکز با درجه اهمیت بسیار بالا، روی گسل های تهران احداث شده اند. از طرفی، عمده برج های ساختمانی تهران در مناطق یک و 22 شهرداری تهران بوده و حدود 100 برج بالای 12 طبقه، دقیقاً روی گسل احداث شده اند.
علت این نوع ساخت و سازها، واضح است. اساساً مرز بین کوه و دشت، گسل هست و این حالت در شمال تهران، شمال تبریز و جنوب مشهد، وجود دارد. معمولاً دامنه ارتفاعات، مناطق خوش آب و هوای شهرها هستند.
در جایی که گسل ها درحوزه های شهری امتداد دارند، جزو مناطق گران قیمت محسوب می شوند. در این نوع مناطق، برج سازی و بلند مرتبه سازی، توجیه اقتصادی پیدا می کند چون ارزش ملک آن بالا است.
*بعضی از افراد که نگاه تجاری و منفعت طلبانه به ساخت و ساز دارند در همان مناطقی از تهران زندگی می کنند که لرزه خیز است.
-بله و البته حساسیت به خاطر و باور به خطر در افراد زیادی وجود ندارد. همان طور که تعداد زیادی از هم میهنان ما، خطر ویروس «کرونا» را حس نکرده و نکات بهداشتی را رعایت نمی کنند، این افراد نیز در زمینه ساخت و ساز همین طور بوده و خطر زلزله را حس نمی کنند.
البته خطر زلزله، خطری نیست که هر روز رخ بدهد و به این دلیل، این افراد بی توجهی می کنند یا باور نمی کنند یا این که می گویند می سازیم و به دیگران می فروشیم و خانه ما در جای دیگری است. همه این عوامل، عواملی است که باعث می شود این افراد در ساخت و ساز دقت نکنند.
*تعداد زیادی از مردم تهران در محدوده گسل شمال تهران زندگی کرده و ممکن است در آنجا خانه گران قیمت خریده باشند. بر اساس آخرین آمار که مربوط به اسفند 1399 است، متوسط قیمت هر متر مربع از معاملات مسکن در منطقه یک شهرداری تهران، به 67 میلیون تومان رسیده است.
به غیر از افرادی که در کار ساخت و ساز هستند و نگاه تجاری دارند، کسانی که اقدام به خرید خانه گران قیمت در محدوده گسل های واقع در شمال تهران می کنند، آیا فکر می کنند ممکن است زلزله اتفاق نیفتد و در نتیجه اقدام به خرید می کنند؟
-وقتی افراد و خانواده ها می خواهند خانه بخرند، اولویت آنها این است که خانه در منطقه خوبی باشد و اگر توان مالی داشته باشند در شمال تهران می خرند. دوم این که آنها به نمای ساختمان و آشپزخانه اهمیت می دهند و کمتر مشتری ای را پیدا می کنید که بگوید آیا این ساختمان روی گسل زلزله هست یا نه.
من ندیدم که افراد جامعه ما، چنین دغدغه هایی داشته باشند. البته ممکن است برخی خانواده ها نسبت به این موضوع حساس باشند ولی اکثر مردم، به این موضوع توجه نمی کنند یعنی کسانی که می توانند خانه خرید کنند، به این موضوع فکر نمی کنند که در آنجا خطر زلزله به طور جدی وجود دارد یا خیر.
ما معمولاً در چارچوب فعالیت های مرکز تحقیقات وزارت راه و شهر سازی، بعد از وقوع زلزله، به مناطق زلزله زده رفته و گزارش تهیه می کنیم. اساساً مردم ما بخش عمده ای از سرمایه خودشان را به خرید واحد مسکونی اختصاص می دهند. ما می بینیم وقتی که زلزله اتفاق می افتد، خانواده های زیادی از نظر اقتصادی دچار بحران می شوند و ضربه زیادی می بینند. در حالی که اگر حساسیت های لازم به وجود بیاید قطعاً کمک می کند .
*سه زلزله بزرگ در چند قرن اخیر در اطراف تهران اتفاق افتاده و گسل مُشا- فَشم عامل آن زلزله ها بوده. آخرین زلزله در سال 1830 میلادی یا روز 7 فروردین 1209 شمسی با قدرت 7.2 ریشتر بوده. یک زلزله بزرگ هم در سال 1815 میلادی اتفاق افتاده و زلزله دیگری در سال 1665 میلادی با قدرت 6.5 ریشتر رخ داده و محل وقوع هر سه آنها جنوب کوه دماوند بوده است.
فقط در گسل شمال تهران، حدود 900 سال قبل یعنی در سال 1117 میلادی، یک زلزله 7.2 ریشتری در محدوده کرج اتفاق افتاده است. چرا با این که گسل های زیادی در تهران وجود دارد در این چند قرن اخیر، گسل های تهران فعال نشده اند و همیشه در مناطق پیرامونی تهران زلزله اتفاق افتاده است؟
-ما وقتی از دیدگاه زمین شناسی و زمانی که برای رخداد زلزله ها در نظر می گیریم، دوره های 100 یا 200 یا 300 ساله، زمان طولانی محسوب نمی شود. در ضمن، زلزله هایی قبل از این زلزله ها اتفاق افتاده که شهر ری را تخریب کرده و در آن زمان، شهر تهران وجود نداشته است.
*گسل کهریزک، در سال 855 میلادی عامل یک زلزله 7 ریشتری در محدوده ری بوده. یک زلزله هم در سال 958 میلادی در منطقه طالقان با قدرت 7.7 ریشتر اتفاق افتاده و گسل مُشا- فَشم عامل آن بوده ولی به چه علت، اخیراً داخل شهر تهران یا شهر ری، هیچ اتفاق لرزه ای رخ نداده است؟
-چند صد سال قبل، تهران به صورت یک شهر وجود نداشت و رشد شهری تهران، از دوره قاجار شروع شده. در قرن های قبل، شهر تهرانی وجود نداشته که بخواهیم در مورد آن صحبت کنیم.
*می شود بگوییم که در چند قرن اخیر، هیچ زلزله ای در محدوده فعلی کلانشهر تهران اتفاق نیفتاده است.
-گسل های اصلی تهران یعنی گسل شمال تهران، گسل لویزان، گسل نیاوران، گسل شمال ری و گسل جنوب ری، گسل های بزرگ واقع در شهر تهران هستند. علاوه بر این گسل ها، گسل های کوچک تری نیز در تهران وجود دارد.
به هر حال، گسل های تهران قابل دیدن هستند و وقتی این گسل ها وجود دارند یعنی زلزله های مهیب رخ داده اند. برخی از گسل های تهران مثل گسل ونک پارک، گسل شمال تهران و گسل نیاوران، آبرفت های جوان تهران را قطع کرده اند و این گسل ها، گسل های جوان و فعال هستند. اخیراً مجموعه فرهنگی نیاوران، دچار لغزش شد و یک حالت ناپایدار دارد.
این که در چند صد سال در حوزه شهری فعلی تهران یعنی کلانشهر تهران، زلزله ای رخ نداده، می تواند به معنای تجمع انرژی و رخداد حوادث بزرگتر هم باشد. اتفاقاً هر چقدر دوره بازگشت زلزله نسبت به دوره معمول خودش طولانی تر شود، نگرانی های ما بیش تر است.
گسل های تهران، قابل مشاهده بوده و لایه های زمین، بی دلیل گسیخته نشده اند. شکستگی لایه های زمین، حتما به خاطر وقوع زلزله بوده و در این زمینه هیچ شکی وجود ندارد. این که اخیراً و در عمر تاریخ جدید ما، در تهران زلزله اتفاق نیفتاده، خودش جای نگرانی دارد. چرا که تجمع تنش، نهایتاً به مرحله ای می رسد که زلزله رخ خواهد داد.
تهران، چزو لرزه خیزترین مناطق ایران است. ما گسل های زلزله را اختراع نکرده ایم بلکه این گسل ها وجود دارند. امروزه دستگاه های نوین لرزه سنج و لرزه نگار، اطلاعات خوبی به ما می دهند.
بر اساس همین اطلاعات، ما می دانیم که در شرق تهران و محدوده دماوند و همچنین در غرب تهران و محدوده ماهدشت، زلزله های کوچک زیادی اتفاق می افتد ولی در تهران، زلزله های کمتری رخ می دهد.
این وضع وقوع زلزله های کوچک، نشان می دهد که ما هنوز به مرحله شکستکی لایه های زمین و بروز زلزله نرسیده ایم و البته هر چه زلزله، دیر اتفاق بیفتد، بعداً زلزله های بزرگ اتفاق خواهد افتاد.
دیدگاه تان را بنویسید