«جنگ نفت» و «کرونا» علیه اقتصاد جهان

[امیر قاسمی]  «آیا زمان تحقق دومین بحران اقتصادی جهان پس از ‌سال ٢٠٠٨ فرا رسیده است؟» این پرسشی است که با آغاز جنگ نفتی بین عربستان و روسیه در رسانه‌های اقتصادی جهان منعکس شد. تحلیلگران جهانی پس از بحران اقتصادی ‌سال ٢٠٠٨ پیش‌بینی کرده بودند که در آینده نزدیک یک بحران جهانی دیگر گریبانگیر اقتصاد می‌شود. روسیه در آخرین نشست اوپک اعلام کرد که خود را به کاهش تولید نفت متعهد نمی‌داند و به دنبال آن عربستان قیمت نفت را شکست و به کانال ٣٠دلار کشاند. این سقوط کم‌سابقه قیمت نفت همان ساعات اول، ارزش بورس نیویورک را ٧‌درصد کاهش داد. ارزشی که معادل ٢‌هزار و ١٠٠‌میلیارد دلار و معادل هشت‌سال تولید ایران و ٢٠ برابر ارزش بورس ایران است.
در این میان کارشناسان جهانی نظرات متفاوتی درباره تبعات این اتفاق دارند. بعضی آن را شروع یک بحران تازه برای اقتصاد جهان می‌دانند و برخی دیگر آن را به یک رکود فصلی تعبیر می‌کنند.

روز سیاه بورس آمریکا
بورس آمریکا دوشنبه یکی از بدترین روزهای تاریخ خود را سپری کرد. سقوط شدید ارزش بورس این کشور تا حدی بود که تحلیلگران بازار سرمایه این روز را «دوشنبه سیاه» نام نهادند.
در روز دوشنبه شاخص‌های بورس نیویورک افت ٧‌درصدی را نشان داد. این سقوط ارزش سهام از زمان بحران ‌سال ٢٠٠٨ در آمریکا بی‌سابقه بود. بر اساس معاملات روز نهم مارس، شاخص اِس‌اَند‌پی ٥٠٠ (S&P ٥٠٠) که میانگین قیمت سهام ۵۰۰ شرکت برتر بورس نیویورک و نزدک را نشان می‌دهد، با گذشت حدود ۳۴دقیقه از شروع معاملات روز دوشنبه وال‌استریت ۲۰۸ واحد معادل ۷‌درصد سقوط کرد. همین مسأله سبب شد که معاملات در بورس نیویورک به مدت ١٥دقیقه متوقف شود. این توقف معاملات در واقع مکانیسمی است که پس از سقوط شدید ارزش سهام در بورس آمریکا در ‌سال ١٩٨٧ طراحی و اجرا شد. مطابق آیین‌نامه اداره بازار سهام نیویورک اگر افت شاخص اِس‌اَند‌پی‌۵۰۰ به ۱۳‌درصد می‌رسید، سامانه معاملات برای بار دوم به مدت ۱۵دقیقه متوقف می‌شد ولی اگر این سقوط تا ۲۰‌درصد ادامه می‌یافت، دادوستدها تا پایان ساعت معاملاتی روز دوشنبه تعطیل می‌شد.گرچه این حجم از سقوط سهام نیویورک نگرانی بسیاری را در بین صاحبان سهام در آمریکا ایجاد کرده بود، سقوط شاخص اِس‌اَندپی تا پایان معاملات روز دوشنبه به ٥,٥‌درصد کاهش پیدا کرد و سقوط شاخص داوجونز که میانگین وزنی ٣٠ شرکت صنعتی برتر آمریکا را نشان می‌دهد، از ٧.٢٩‌درصد در ابتدای روز به رقم ٥‌درصد در انتهای معاملات کاهش یافت. البته سقوط در ارزش سهام فقط مربوط به بازار نیویورک نبود و بسیاری از بازارهای شرق آسیا نیز در روز دوشنبه، کاهش در ارزش بورس را تجربه کردند. تحلیلگران بازار سرمایه شروع جنگ نفتی توسط عربستان‌سعودی و شیوع ویروس کرونا در جهان را اصلی‌ترین دلایل بروز این بحران در بازار سرمایه می‌دانند.

جنگ نفتی عربستان و روسیه چه تبعاتی دارد؟
در بامداد روز دوشنبه خبری اولین شوک را به بازارهای جهانی وارد کرد. قیمت نفت با کاهش بیش از ٢٠درصد، بزرگ‌ترین میزان کاهش قیمت نفت  در یک روز پس از سقوط ۳۰‌درصدی قیمت نفت برنت و شاخص وست تگزاس اینترمیدیت را در‌ سال ۱۹۹۱ تجربه کرده است. قیمت نفت برنت و وست تگزاس اینترمیدیت در ابتدای معاملات امروز کاهش شدیدتری را شاهد بود که به ترتیب به ۳۱.۰۲ و ۳۰دلار رسیدند که از اوایل ‌سال ۲۰۱۶ تاکنون، سابقه نداشت. همچنین در روز دوشنبه قیمت نفت برنت با ۲۲‌درصد معادل ۹.۹۵دلار کاهش به ۳۵.۳۲ دلار رسید.  دلیل این کاهش شدید قیمت نفت را به دلیل شروع جنگ نفتی بین عربستان و روسیه جست‌وجو کرد. پس از اینکه اوپک نتوانست رضایت روسیه را برای کاهش تولید نفت به میزان ١,٥‌میلیون بشکه جلب کند، شرکت نفتی آرامکو عربستان‌سعودی اعلام کرد که بهای نفت سبک فروش آسیا خود را برای ماه آوریل ٣‌دلار و ۱۰سنت در هر بشکه و برای ماه مارس نیز ۶ دلار در هر بشکه در مقایسه با متوسط قیمت نفت‌خام عمان و دوبی کاهش خواهد داد.
بر اساس بیانیه شرکت نفتی آرامکو، بهای نفت سبک فروش آمریکای این شرکت نیز برای ماه آوریل ٣دلار و ۷۵سنت در هر بشکه و برای ماه مارس نیز ٧دلار در هر بشکه در مقایسه با متوسط قیمت نفت آمریکا کاهش خواهد یافت. بر این اساس، بهای نفت سبک سعودی برای فروش در شمال‌غرب اروپا نیز، ٨دلار برای هر بشکه در مقایسه با متوسط قیمت نفت برنت دریای شمال کاهش می‌یابد.

سوءاستفاده تبلیغاتی ترامپ از سقوط نفت
کارشناسان اقتصادی کاهش قیمت نفت را به ضرر اقتصاد آمریکا می‌دانند و  معتقدند یکی از دلایل سقوط ارزش سهام در بورس آمریکا، کاهش ٢٠‌درصدی قیمت نفت است. کاهش قیمت نفت موجب می‌شود استخراج نفت شیل در آمریکا صرفه اقتصادی نداشته باشد. در نتیجه سهم آمریکا از تولید جهانی کاهش می‌یابد و  از ارزش سهام شرکت‌های نفتی این کشور می‌کاهد.  با وجود این، دونالد ترامپ در حساب کاربری توییتر خود کاهش قیمت نفت را اتفاقی مثبت برای اقتصاد آمریکا دانست و تلاش کرد از آن به نفع کمپین انتخاباتی خود بهره‌برداری کند. تأکید دونالد ترامپ بیشتر بر کاهش قیمت بنزین در این کشور است. کمپین ترامپ، تلویحا کاهش قیمت بنزین را نتیجه سیاست‌های دقیق رئیس‌جمهوری آمریکا و هدیه‌ای برای مردم تبلیغ می‌کند.
ترامپ تلاش می‌کند بر مزایای کوتاه مدت کاهش قیمت نفت برای آمریکایی‌ها تأکید کند اما محققان اقتصادی اعتقاد دارند ضررهای این پدیده برای اقتصاد آمریکا بیش از مزایای آن است و این کاهش قیمت بیشتر به سود اقتصاد کشورهایی مانند چین و هند  است که در مرحله خیز اقتصادی قرار دارند.
پیشروی شانه به شانه کرونا و نفت علیه اقتصاد
عامل دیگری که باعث کاهش ارزش سهام بورس نیویورک شده، پدیده‌ای جهانی است. این پدیده انتشار جهانی ویروس کووید ١٩ است. تا هفته اول ماه مارس بیش از ١١٠‌هزار نفر در بیش از ١٠٠ کشور جهان به این بیماری مبتلا شده‌اند که از این میزان بیش از ٣٥٠٠ نفر جان خود را از دست داده‌اند. نخستین اثر این پدیده کاهش میزان تقاضا و رشد اقتصاد در جهان است. براساس پیش‌بینی‌های بانک جهانی شیوع ویروس کرونا باعث ٢،١‌درصد کاهش در رشد اقتصادی چین در‌‌سال ٢٠٢٠ خواهد شد. همچنین براساس پیش‌بینی‌ها اثر منفی این بیماری بر رشد اقتصادی آمریکا در ‌سال‌جاری کمتر از ٠,۵‌درصد و اثر آن بر رشد جهانی اقتصاد کمتر از  ٠.١‌درصد خواهد بود.
 این ارقام به این معنی است که رشد اقتصادی چین به‌عنوان بزرگ‌ترین شریک تجاری آمریکا نسبت به رشد متوسط دهه قبلی نزدیک به ٢٠‌درصد کاهش پیدا خواهد کرد. این مسأله نگرانی‌ها را درباره کاهش تقاضای جهانی افزایش داده است. در واقع کارشناسان اقتصادی کاهش ارزش بورس در آمریکا و کشورهای شرق آسیا را واکنش موقت به نگرانی‌ها درباره کاهش رشد اقتصادی جهانی می‌دانند. نکته دیگری که در این بین باعث افزایش نگرانی فعالان اقتصادی شده، آن است که به نظر می‌رسد رئیس‌جمهوری آمریکا این ویروس را چندان جدی نگرفته است. ترامپ در حساب کاربری خود بارها ویروس کرونای جدید را با آنفلوآنزای فصلی مقایسه و تأکید کرده است که این ویروس خطر جدی را برای سلامتی و کسب و کار شهروندان آمریکایی ایجاد نخواهد کرد. بر اساس گزارش واشنگتن پست، کارشناسان معتقدند در صورتی که این نوع موضع‌گیری ترامپ سیاست واقعی کاخ سفید باشد ممکن است آمریکا مانند اتحادیه اروپا درگیر این ویروس شود. این مسأله ممکن است به شدت اقتصاد آمریکا را تحت‌تأثیر قرار دهد. همچنین سایت CNBC در گزارشی که درباره اتفاقات روز دوشنبه منتشر کرده است، اعتماد نداشتن فعالان اقتصادی به عملکرد ترامپ برای مهار ویروس کرونا را عامل سقوط ارزش سهام در روز دوشنبه دانسته است.
مسئولان اقتصادی آمریکا اعتقاد دارند که تمام تدابیر و سیاست‌های لازم برای کنترل خسارت‌های اقتصادی ناشی از این ویروس اتخاذ شده است. در این باره دولت ترامپ تلاش دارد تا قانونی را به تصویب برساند که طبق آن میزان مالیات واحدهای تولیدی به دلیل خسارات ناشی از شیوع ویروس کرونا کاهش پیدا کند.
پس از‌سال ٢٠٠٨ میلادی گروهی از تحلیلگران اقتصادی یک بحران جهانی با ابعاد بزرگ‌تر از بحران مالی را در آینده نزدیک پیش‌بینی می‌کردند. برخی از خبرگزاری‌های بین‌المللی اتفاقات روز دوشنبه در بورس نیویورک را نشانه‌ای برای آغاز بحران بزرگ دانستند. با وجود این، بسیاری از محققان اقتصادی اتفاقات روز دوشنبه را تنها یک نوسان مقطعی می‌دانند. این گروه اعتقاد دارند وقایع روز دوشنبه نهایتا می‌تواند آغاز رکود فصلی باشد و ابعاد آن به هیچ وجه قابل مقایسه با بحران‌های بزرگی مانند رکود اکتبر‌سال ١٩٢٩ یا دوشنبه سیاه اکتبر ١٩٨٧ نیست.