«سازها نوازندگان‌شان را به مخاطب می‌شناسانند در حالی که خالقان‌شان – سازندگان فروتن ساز - هرگز دیده و شنیده نمی‌شوند. اما سازندگان ساز و به طور خاص ساز تار از بیماری‌های تنفسی ناشی از کار با چوب توت و نبود حمایت درمانی خاص گلایه دارند و بعضی از آنان با این ساز مرگ تدریجی‌شان رقم خورده است. بعضی از سازسازان به دلیل این مشکلات تنفسی سراغ چوب‌های دیگر از جمله چوب گردو و گلابی می‌روند اما سازندگان قدیمی و حرفه‌ای لحن اصیل تار را متکی بر چوب توت می‌دانند. در ماه اخیر خبری از گلایه سازنده‌ای درباره مشکلات تنفسی ناشی از حرفه‌اش منتشر شد و همزمانی انتشار این خبر در شرایطی که جامعه در معرض بیماری تنفسی مانند کروناست، حساسیت بیشتری را برمی‌انگیزد. همچنین تعداد بالای سازسازان در سال‌های اخیر مساله قابل تامل از بین رفتن درختان را هم در پی داشته است. ما در راستای بیان معضلات و مطالبات این صنف با محمود فرهمند، ناصر برزی و کاوه ضابطی به عنوان سه نسل از سازندگان به گفت‌وگو پرداختیم.
زیان و مزیت در کنار هم
محمود فرهمند، سازنده قدیمی ساز و از بنیانگذاران مرکز سازسازی چاووش، با این که در تلویزیون اشتغال داشته اما ۳۰ سال اخیر را به دلیل عشق به این کار اختصاص داده است. او که خود در راه سازسازی مدتی به سرطان حنجره دچار بوده درباره احتمال بیماری یا مرگ سازندگان ساز، ناشی از سیانور و آرسنیک چوب درخت توت به «اعتماد» گفت: «نمی‌توان این سم را عامل قطعی برای مرگ همه سازندگان تار دانست اما همه سازندگان تار به آلرژی‌های شدیدی دچار هستند که علت گرد و خاک ناشی از برش و البته همین سم درخت توت است. هر کاری مزایا و زیان را با هم در پی دارد. من بر اساس تجربه خودم باید به شما بگویم از هر ۱۰ نفر ۸ نفر به بیماری‌های حاد تنفسی دچار می‌شوند. هر کسی در این راه قدم می‌گذارد باید عاشق باشد در غیر این صورت این حرفه را رها می‌کند. ما هرگز به حمایت خاص کسی نیاز نداریم و تنها حمایتی که از صنف ما انجام شده، اعمال بیمه در «خانه موسیقی» است و ما در راه عشق ایستادیم.»
فرهمند درباره تاثیر این حرفه بر شرایط جسمانی سازنده تار، بیماری سرطان خود را شرح داد: «اوایل کارم هر چوبی برای ساخت ساز می‌خریدم، شب را به شوق ساز جدید به صبح می‌رساندم و سرفه‌های شدیدی داشتم. دکتر به من گفت که به آلرژی دچار شدم و به توصیه پزشک اسپری سالبوتامول را روزی سه بار باید استفاده می‌کردم اما متاسفانه آلرژی من شدید بود و گاهی به اشتباه روزی ۹ بار اسپری می‌زدم و به مرور دچار سرطان حنجره شدم. وقتی معالجه شدم دکتر به من تاکید کرد که باید در شمال زندگی کنم اما من به خاطر این کار محل زندگی‌ام را تغییر ندادم.»
او درباره چگونگی ورود به این حرفه توضیح داد: «من کارمند تلویزیون بودم و همسرم هم شاغل بود و نیاز مالی برای ساخت ساز نداشتم اما روزی یک جرقه عشقی در من ایجاد کرد. به یاد دارم ساخت اولین ساز را در هنرستان موسیقی آموختم و ساز کوچکی ساختم. سال‌ها از ساخت اولین سازم گذشته بود و من مسئول موسیقی کودک کرمانشاه بودم و روزی آقای طلایی از دوستانم به دیدنم آمد و به من یادآوری کرد که استعداد خوبی در زمینه ساخت ساز دارم. من هم دوباره شروع به ساخت ساز کردم. به یاد دارم که در آن دوران مرحوم لطفی به من گفتند: «باور نمی‌کنم که کسی برای اولین بار سازی را به این خوبی می‌سازد.» امروز افراد زیادی به این شغل مشغول هستند و شاید علت این موضوع محدود شدن ساز در تلویزیون و در نهایت توجه بیشتر مردم به ساز است.»
فرهمند در راستای افزایش تعداد سازندگان ساز تاکید کرد: «گرویدن جوانان به ساخت ساز باعث خوشحالی است، به شرط این که آنان حرفه‌ای پیش روند. ببینید جوان باید به درجه‌ای برسد که دیگر برای ساخت ساز نیاز به تایید استاد نداشته باشد. موارد زیادی از جمله پرده بستن در ساخت ساز اهمیت دارد. اگر سازنده پرده را درست نبندد نوازنده حس خوبی از ساز نمی‌گیرد.»
فرهمند تاثیر افزایش تعداد سازندگان ساز بر کاهش درختان توت را چنین بیان کرد: «در حال حاضر اکثر باغداران گذشته درخت توت ندارد اما شاید بهتر باشد در ازای هر درختی که از بین می‌رود یک نهال بکاریم. کسانی که از چوب گردو برای تار استفاده می‌کنند راه نادرستی را انتخاب کردند زیرا بهترین الگوی یحیی هم با چوب گردو و گلابی جواب نمی‌دهد، بنابراین بهتر است به جای این کار از ماسک و تهویه استفاده کنند.»
گرچه کاشت نهال اتفاق خوبی است اما رشد هر درخت توت سال‌ها زمان می‌برد و همچنان کمک چندانی به تعداد بالای درختان از دست رفته توت نمی‌کند.
از چوب گردو استفاده نمی‌کنم
در ادامه ناصر برزی سازنده ساز با ۲۲ سال فعالیت در ساختن تار، به مشکلات تنفسی همکاران خود در این حرفه اشاره کرد: «خیلی از دوستانم دچار مشکل تنفسی شده‌اند و کسانی مانند برادرم، ابراهیم برزی به دلیل آلرژی شدید، به تدریج با این شغل مشکلاتی پیدا کرد. بعضی دیگر نیز از چوب گردو استفاده می‌کنند ولی به کارگیری این چوب بر خلاف میل سازنده و نوازنده تار است اما در بعضی شرایط چاره‌ای نیست. من هرگز از چوب گردو برای ساخت تار استفاده نمی‌کنم.»
برزی علاوه بر تار، سه تار و تنبک می‌سازد و نوازنده تنبک است و با وجود تسلط بر سازهای ایرانی صدای تاری که از جنس توت باشد را اصیل‌تر از صدای تار با چوب گردو دانسته و بیان کرد: «من ۳۰ سال پیش از موطنم مهاجرت کردم و اندک لهجه‌ای دارم. حال ساخت تار با چوب گردو لهجه اصلی تار را از بین می‌برد. ذائقه شنیداری ایرانی با صدای تار از جنس توت هماهنگ شده و انتخاب چوب توت برای ساخت این ساز، طی سالیان رقم خورده و حتما بهترین چوب برای این ساز چوب توت است.»
این سازنده تار درباره تعدد سازندگان ساز تار گفت: «اتفاق خوبی است اگر که همه سازها را بدون دستگاه بسازند و سری‌سازی به وجود نیاید که خوشبختانه بیشتر سازندگان تار بدون استفاده از دستگاه‌ها کار می‌کنند.»
برزی در پایان با بیان این که سود مالی زیادی از این راه کسب نمی‌شود، تاکید کرد: «چوب قیمت مشخصی دارد و بازار قیمت ساز را تعیین می‌کند. امروز با بهترین مصالح ساخت ساز دو میلیون تومان هزینه دارد و این رقم بسته به کار و نام هنرمند کاملا تغییر می‌کند زیرا ارزش کار هنرمندان متفاوت است، مثلا یک ساز قدیمی ۵۰ میلیون است.»
کبوتری که نامه نمی‌برد
حضور سازندگان جوان، استفاده از دستگاه‌ها برای ساخت سریع و آسان و بیماری‌های تنفسی ناشی از آرسنیک و سیانور در چوب درخت توت را با سازنده‌ای از نسل جوان مطرح کردیم. کاوه ضابطی سازنده‌ای که ۱۰ سال اخیر را به صورت خودآموز به ساختن ساز پرداخته و پیش از این نیز دانشجوی موسیقی بوده، نگاه متفاوتی به مشکلات ناشی از کار با چوب توت دارد. او در این مورد گفت: «چوب توت آرسنیک دارد و آرسنیک برای ریه مضر است اما الکل، سیگار، چسب قطره‌ای و رنگ هم برای ریه مضر هستند اما باید حین کار نکات ایمنی را رعایت کنیم تا به مشکل برنخوریم، گرچه آلرژی گریزناپذیر است و اکثر فعالان این حرفه با این مشکل دست و پنجه نرم می‌کنند.»
ضابطی در ادامه درباره استفاده از دستگاه‌ها تاکید کرد: «امروز دیگر کبوتر نامه‌بر پیام‌ها را جابه‌جا نمی‌کند و الزامی برای انجام کل کار با دست وجود ندارد، گرچه خودم حین ساخت از دستگاه‌ها استفاده نمی‌کنم. اما دیگران هم قطعا از دستگاه‌های بزرگ برای ساخت ساز بهره نمی‌گیرند، زیرا هزینه‌اش گران تمام می‌شود و به صرفه نیست.»
ضابطی تاثیر افزایش تعداد هم‌صنفانش بر قطع درختان را چندان زیاد نمی‌داند و تاکید می‌کند: «ما اگر ویلون بسازیم سراغ درخت افرا می‌رویم که نقش مهمی در محیط زیست دارد اما قطع درخت توت که معمولا مانع از رسیدن نور به سایر گیاهان اطرافش می‌شود چندان تاثیری بر محیط زیست ندارد، وقتی تقاضا وجود دارد چرا به همان میزان عرضه نکنیم؟»
او در پایان با اشاره به چگونگی ورودش به این حرفه و علاقه‌اش به این شغل توضیح داد: «من شغل دیگری دارم و این کار را برای دل خودم انجام می‌دهم. من از همان ابتدا بدون استاد و با کمک سازهای قدیمی که در اختیار داشتم ساخت ساز را یاد گرفتم و شاید شیوه کار من در نظر اساتید متفاوت باشد اما در هر حال علاقه من به این کار بود و هرگز به دنبال مادیات نبوده‌ام و حتی برای بیمه این صنف اقدامی نکرده‌ام.»
دیدگاه تان را بنویسید