فقر و دلالت های آن

۵۵آنلاین :

با وجود اهمیت بالای محاسبه خط فقر و شناسایی ویژگی های گروه های فقیر و همچنین با وجود آنکه حمایت از فقرا و اجرای سیاست های حمایتی و برخورداری افراد از عدالت اقتصادی همواره و شعارهای سیاستگذاران اقتصادی در ایران بوده است، اما هیچ نهاد رسمی در کشور، خط فقر را به طور پیوسته و عمومی منتشر نکرده و محاسبات صورت گرفته حول این متغیر معمولا به صورت درون­دستگاهی یا در مطالعات آکادمیک و مقالات و پایان نامه های دانشگاهی انجام شده است. نقطه ضعف این نوع محاسبات این است که در طول زمان پیگیری نمی شود و با توجه به پایه متفاوت محاسبات در هریک از مطالعات، نتایج آنها قابل مقایسه با یکدیگر نیست و سری زمانی پویا و قابل اعتمادی به دست نمی دهد. در این راستا، مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی تهیه و انتشار خط فقر به صورت دوره ای را در دستور کار خود قرار داده و در اولین گام با استفاده از داده های هزینه درآمد خانوار مرکز آمار و روش «حداقل نیازهای اساسی (با تکرار)» خط فقر سال ۱۳۹۵ را محاسبه کرده است. در روش حداقل نیازهای اساسی یک سبد خوراکی به عنوان مرجع انتخاب می شود که در این مطالعه سبد خوراکی تامین کننده ۲۱۰۰ کیلوکالری انتخاب شده است. سپس هزینه دستیابی به این سبد برای فقرا بر اساس داده های موجود استخراج می شود. با مشخص شدن هزینه تامین این سبد، خط فقر خوراکی به دست می آید. سپس با استفاده از معکوس ضریب انگل در حول و حوش خط فقر (سهم هزینه خوراکی از کل هزینه خانوار) خط فقر کل تخمین زده می شود. منطق استفاده از ضریب انگل آن است که فرض می شود شخصی که هزینه خوراکش در محدوده خط فقر است، سایر هزینه هایش نیز متناسب با آن است. همچنین در این پژوهش، به جای برآورد خط فقر کشوری (شهری و روستایی)، 9 خط فقر (چهار خط فقر شهری و پنج خط فقر روستایی) محاسبه شده است. بر این اساس، استان های دارای بردار قیمتی مشابه در مواد غذایی و مسکن را در یک گروه (خوشه) تعریف کرده و خط فقر برای هر خوشه به طور جداگانه محاسبه شده است.

همچنین برای برآورد خط فقر سالهای ۹۶ و ۹۷ هزینه خانوارها در نسبت شاخص قیمت استان و گروه هزینه ای (خوراکی، پوشاک، مسکن و ...) زمان مورد نظر به سال ۹۵ (که برابر ۱۰۰ است) ضرب شده و سایر مراحل برآورد، مشابه با سال ۹۵ ادامه یافته تا مقادیر خط فقر برای این سال ها به دست آید. در حقیقت هزینه هرکدام از اقلام موجود در خط فقر، در رشد قیمت آنها در این دو سال نسبت به سال ۱۳۹۵ به تفکیک استان ضرب شده و تخمین هزینه به دست آمده است.

در این پژوهش مقادیر برآورد شده برای خط فقر در سال ۱۳۹۶ و فصول بهار و تابستان ۱۳۹۷ و مقدار محاسبه شده برای سال ۱۳۹۵ در مناطق شهری و روستایی کشور و نرخ رشد خط فقر در هر خوشه، متناسب با زمان معادل سال قبل نیز محاسبه شده است

بر اساس این محاسبات، بالاترین خط فقر ماهانه برای شهرستان تهران به دست آمده که در سال ۱۳۹۵ برای یک خانوار چهارنفره دو میلیون و ۷۶ هزار تومان محاسبه شده و در تابستان ۱۳۹۷ حدود دو میلیون و ۷۲۸ هزار تومان برآورد شده است. نکته قابل توجه آنکه خط فقر تهران تنها در تابستان ۱۳۹۷ نسبت به بهار ۱۳۹۷، حدود ۳۰۰ هزار تومان برای یک خانوار چهارنفره افزایش داشته که این موضوع می تواند نشان دهنده قرار گرفتن افراد بیشتری زیر خط فقر در سال ۱۳۹۷ نسبت به سال های قبل باشد.

با توجه به اینکه فقرا، نسبت به س ایر افراد جامعه، سهم بیشتری از هزینه های خود را به گروه خوراکی تخصیص میدهند، پیش بینی می شود با توجه به رشد قابل توجه شاخص قیمت برخی گروه ها (نظیر گروه خوراکی) در سال ۱۳۹۷ نسبت به سال های گذشته، خط فقر نیز در ادامه سال ۱۳۹۷ با مقدار رشد بیشتری روبه رو باشد. همچنین، خط فقر معادل با شهریور ماه ۱۳۹۷ نیز محاسبه شد که برای شهرستان تهران، مقدار سرانه آن حدود ۱۰۵۰ هزار تومان و برای خانوار چهارنفره حدود ۲۸۵۰ هزار تومان برآورد شد.

بعد از تهران، با اختلاف نسبتا زیادی (در حدود ۹۰۰ هزار تومان برای یک خانوار چهارنفره) هشت شهرستان بزرگ کشور که جمعیت بالای یک میلیون نفر دارند، قرار گرفته اند. در این شهرستان ها، خط فقر در تابستان ۱۳۹۷، یک میلیون و ۸۰۰ هزار تومان برای خانوار چهارنفره برآورد شده که نسبت به بهار ۱۳۹۷، افزایشی در حدود ۲۰۰ هزار تومان داشته است. باید توجه داشت که ۲۰۰ هزار تومان افزایش در هزینه سبد خط فقر، برای فقرا رقم بسیار قابل توجهی است زیرا به طور معمول مشاغل این گروه های درآمدی در دسته مشاغل با بهره وری پایین و با درآمد ثابت قرار دارد که به سختی افزایش درآمد در آنها رخ خواهد داد.

خط فقر در مناطق روستایی اختلاف معناداری با مناطق شهری دارد. بیشترین خط فقر برای مناطق روستایی تهران و البرز به دست آمده که برای تابستان 1397، یک میلیون و ۵۷۸ هزار تومان برآورد شده است. بعد از آن مناطق روستایی خوشه استان های زنجان، کرمانشاه، اصفهان، قم و قزوین با اختلاف قابل توجهی (۵۳۹ هزار تومان برای خانوار چهارنفره) قرار دارند. نکته قابل توجه در خصوص مقایسه خط فقر روستایی و شهری آن است که خط فقر روستایی در تمامی خوشه ها در تابستان ۱۳۹۷ نسبت به مدت مشابه سال قبل، رشد بیشتری را نسبت به خط فقر شهری داشته است. این موضوع می تواند نشان دهنده افزایش شدت فقر در این مناطق باشد.

به طور کلی محاسبه خط فقر اگرچه گام اول مطالعات در خصوص فقر و سیاستهای فقرزدایی است، اما می تواند دلالت های قابل قبولی برای سیاستگذار به همراه داشته باشد. در ادامه به برخی از دلالتها اشاره خواهد شد لزوم سیاست های حمایتی: نرخ فقر کل در مناطق شهری و روستایی به ترتیب 9/14 و 11/6 در سال ۱۳۹۵ برآورد شده است. از آنجا که طی چند ماه اخیر به طور معمول درآمد خانوارهای فقیر در بهترین حالت ثابت است یا حتی به واسطه از دست دادن شغل ممکن است با کاهش نیز مواجه شده باشد، بنابراین با توجه به افزایش قابل توجه خط فقر ماه های اخیر، می توان انتظار داشت که درصد بیشتری از افراد جامعه به زیر خط فقر رفته باشند و نرخ فقر نسبت به ارقام فوق با افزایش مواجه شده باشد. همچنین با توجه به روند فزاینده شاخص عمومی قیمت ها در حالی که پیش بینی می شود تا پایان سال ۱۳۹۷ نرخ تورم نقطه به نقطه به حدود ۴۰ تا ۵۰ درصد برسد، خط فقر در ماه های آینده مجددا افزایش خواهد یافت و پیش بینی می شود خانوارهای بیشتری به زیر خط فقر بروند. در چنین شرایطی اجرای یک سیاست حمایتی هدفمند از اهمیت بالایی برخوردار است زیرا محاسبات فوق تنها خط فقر مطلق را نشان می دهد، یعنی بیانگر حداقل نیازهای اساسی برای زندگی است و از این رو افزایش تعداد فقرا، دارای مخاطرات جدی خواهد بود.

هدفمندی سیاست های حمایتی : سیاست های حمایتی به کار گرفته شده باید هدفمند باشند. در حال حاضر سیاست های حمایتی متعددی مطرح می شود که به نظر می رسد از هدفمندی کافی برخوردار نباشند. به عنوان مثال در خبرها عنوان شده که خانوارهایی که درآمدهای ماهانه آنها کمتر از سه میلیون تومان است مورد حمایت قرار خواهند گرفت، یا سیاست افزایش حداقل دستمزد در طول سال مطرح می شود. با این حال تفاوت قابل توجه خط فقر مناطق مختلف کشور نشان می دهد که یک سیاست حمایتی یکسان نباید در کل مناطق کشور به اجرا گذاشته شود. همچنین در حال حاضر اخبار متعددی از طراحی سیاست های حمایتی توسط نهادهای مختلف شنیده می شود. موضوع مهمی که باید به آن توجه شود، یکپارچه سازی آمار و اطلاعات مربوط به فقر و داده های مربوط به درآمدها و سایر اطلاعات خانوار است. در این راستا در مرحله اول دسترسی همه نهادهای سیاستگذار و پژوهشی به این داده ها باید صورت گیرد و در مرحله دوم با هماهنگی نهادهای مسوول، سیاست های متناسبی اتخاذ شود.