قلب شکسته ارج

۵۵آنلاین :

مهندس سیاوش ارجمند (دوم مرداد ۱۳۰۷ - دوم مرداد ۱۳۹۷)، آخرین مدیر کارخانه ارج تا سال ۱۳۵۷ و برادر کوچک خلیل ارجمند بنیانگذار شرکت ارج، دوم مرداد سال جاری درگذشت.

سیاوش در دوم مرداد سال ۱۳۰۷ در تهران در خانواده‌ای بوروکرات به دنیا آمد. پدرش به عنوان کارمند عادی اداره پست بندرگز شروع به کار کرد و بعدها رئیس کل اداره پست ایران شد. اما او بیشتر تحت تأثیر برادرش خلیل بود. وقتی خلیل ارجمند، کارخانه ارج را تأسیس کرد سیاوش به دبستان تربیت می‌رفت اما هر روز برای دیدن کار کارگاه برادرش از مدرسه به کارخانه می‌رفت و از کودکی به س ه کار اصلی این کارخانه یعنی آهنگری، ریخته گری و جوشکاری علاقه و آشنایی پیدا کرده بود. از همان کودکی برادرش الگویی برای او بود. مانند برادرش رشته مهندسی مکانیک خواند و دانشجوی ممتاز دانشکده فنی دانشگاه تهران شد. سیاوش ارجمند تعریف می‌کرد که سخت‌ترین لحظه زندگی‌اش در نوجوانی، مرگ زودهنگام برادرش بوده است. مهندس خلیل ارجمند در مهرماه سال ۱۳۲۳ هنگام بازدید از نحوه کار پمپ‌های آبی که به امید کشیدن آب در چاهی در جنوب تهران گذاشته بود درون چاه افتاد و در گذشت. مهندس سیاوش ارجمند روایت می‌کرد که وقتی جنازه برادرش را از خیابان تخت جمشید (آیت الله طالقانی) که هنوز آسفالت نشده بود تشییع می‌کردند تعداد شرکت کنندگان آنقدر زیاد بود که گرد و خاک زیادی به هوا بلند شده بود. مهندس بازرگان نیز در مراسم ختم او در جامعه مهندسین از خدماتش تجلیل کرد و او را احسن الخالقين نامید.

سیاوش با مرگ خلیل احساس می‌کرد اداره کارخانه بر عهده اوست و اگرچه به طور رسمی پدرش به همراه شرکای خلیل اداره شرکت را بر عهده گرفت، تا برای ادامه تحصیل به خارج نرفته بود به کارهای کارخانه سرکشی می‌کرد. سیاوش نیز مانند خلیل به کار صنعتی ارزش بسیار داد و به رغم فرصت کار در بخش دولتی، به کار در بخش صنعت خصوصی پرداخت در سال ۱۳۳۰ مهندس اسكندر ارجمند، برادر بزرگترش به کارخانه پیوست اما در سال ۱۳۳۲ این مسوولیت را به مهندس سیاوش ارجمند داد که بعد از ادامه تحصیل مهندسی الکترونیک، در رشته فشار قوی از آلمان و گذراندن دوره یکساله کارآموزی‌اش در شرکت زیمنس به ایران برگشته بود. با شروع مدیریت سیاوش دوره توسعه سریع و مدرن کارخانه ارج شروع شد. او با آینده نگری خط تولید محصولات شرکت را به تدریج تغییر داد و به تولید محصولات خانگی پرداخت. او با همکاری مهندس سریوژامارکاریان، همشاگردی‌اش در دانشکده فنی و برخی مهندسان ایرانی دیگر کارخانه ارج را در مسیر توسعه قرار داد تا آنجا که ارج بزرگترین کارخانه لوازم خانگی ایران و خاورمیانه شد. در دهه ۱۳۳۰ تولیدات مختلفی از جمله بخاری ارج از تولیدات اولیه و ماندگار بود، به ویژه ساخت صندلی تاشو که سبک زندگی مردم را تغییر داد و جای صندلیهای چوبی لهستانی را گرفت. اما هنوز به معنای واقعی ارج به خط تولید انبوه وارد نشده بود و کارخانه هم سفارش می‌گرفت و هم تولیدات مختلفی داشت که با هم تجانس نداشتند. مهندس سیاوش ارجمند تعریف می‌کرد که اولین محصول خانگی ارج به معنای تولید انبوه در سال ۱۳۳۸ تولید شد. بعد از آن تولید کولر ارج بود. او در مسافرتی که به آریزونای آمریکا کرد به کالایی برخورد که به سادگی می‌توانست درجه حرارت را تا بیش از ۱۰ درجه کم کند. کولر آبی ارج بر اساس این محصول ساخته شد. ساخت انواع آن از جمله مدل پرتابل امکان استفاده تمامی گروهها با درآمدهای مختلف و در مکانهای مختلف را فراهم کرد. این تحولی در خانه‌ها و آسایش مردم بود و برند ارج را مردمی‌تر کرد.

کارخانه ارج در دوران مدیریت سیاوش ارجمند اولین شرکت ایرانی بود که شروع به تولید یخچال برقی کرد. سیاوش ارجمند دائماً به دیدن کارخانه‌های اروپا و آمریکا می‌رفت. شاید به جرات بتوان گفت بیشتر تحولات صنعتی در ایران با همین جهان دیدگی‌ها شروع شد.

یک سال بعد از تولید کولر ارج، آبگرمکن برقی 50 گالنی ساخته ارج به بازار آمد. اگرچه مهندس رهنما در کارخانه پلار اصفهان قبلاً آن را می‌ساخت. اما تولید آن توسط ارج به توسعه بهداشت شخصی مردم و افول خزینه و حمام‌های عمومی که عامل شیوع بسیاری بیماری‌ها بود کمک شایانی کرد.

ارج در سال ۱۳۴۳ از خیابان شوش به جاده کرج منتقل شد تا فصل جدیدی در تولید آن انبوه آن آغازش ود. انتقال به کارخانه جاده کرج امکان ساخت محصولات متنوعی را فراهم کرد. در سال ۱۳۴۲ قرارداد همکاری با کارخانه کلویناتور بسته شد و در حقیقت نظام فوردیسم و تیلوریسم یعنی مدیریت علمی و صنعتی بر اساس زمان سنجی و تقسیم کار به مقیاس‌های قابل اندازه گیری با هدف افزایش بهره وری نخستین بار در این کارخانه آغاز شد و بعد با شروع کار کامپیوتر با همکاری IBM ادامه پیدا کرد. تا سال ۱۳۴۴ کارخانه ارج وسیع‌تر و سرمایه‌اش دو برابر شد و وقتی در سال ۱۳۴۵ جشن سی امین سالگرد ارج را در هتل ونک می‌گرفتند آوازه‌اش از طريق فروش محصولات در نمایندگی‌ها به، بیشتر خانه‌ها رفته بود، حتی در برخی کشورهای خلیج فارس در همین سال‌ها شروع همکاری فنی با شرکت تایان در افزایش بهر دوری شرکت نقش مهمی داشت. ارج در سال ۱۳۴۸ در نمایشگاه صنعتی مسکو شرکت کرد. عاليخاني وزیر اقتصاد تعریف می‌کند که وقتی یخچال ارج را به یکی از وزرای شوروی هدیه دادم چقدر خوشحال شد. انعقاد قرارداد همکاری با زانوسی شروع مرحله‌ای بود تا در سال ۱۳۴۹ شروع به تولید ماشین لباسشویی کند

با استخدام کارگران بیشتره رفاه کارگران هم مورد توجه قرار گرفت و در همین سال ساخت آپارتمان‌های کارگران شروع شد، در سال ۱۳۵۰ با انتخاب دکتر منوچهر گودرزی به عنوان مدیرعامل آن به تثبیت خود در داخل رسیده بود و گرفتن سهمی در بازارهای بین المللی را در چشم انداز داشت، زیرا یک سال بعد قراردادی با شرکت بوزالن جهت کنترل تولید با کامپیوتر (کانا) بست. شاید بتوان گفت در سال ۱۳۵۴ تبدیل شرکت سهامی خاص ارج به سهامی عام و ورود در بورس تهران که اقدامی دستوری بود تا اندازهای انگیزه‌ها برای پیشرفت را کاهش داد اما رقابتی که برای گرفتن سهم بیشتری از بازار عمدتاً بين ارج، آزمایش، جنرال و بعداً در سالهای اول دهه ۵۰، با ورود محصولات خارجی شروع شده بود اجازه نمی‌داد شرکتها جز به پیشرفت فکر کنند. بنابراین ارج در شیراز زمینی خرید تا کارخانه دومش را در آنجا تأسیس کند. تا سال وقوع انقلاب، ارج تعداد کارکنانش را به نزدیک سه هزار نفر افزایش داده ضمن اینکه ده‌ها هزار نفر از تعمیر و فروش محصولاتش زندگی می‌کردند.

به علاوه، برخلاف اظهارنظرهای رایج و ساده انگارانه برخی محققان و روشنفکران، محصولات این کارخانه مونتاژ و کار کارگران سرهم بندی کردن قطعات وارداتی نبود بلکه مهندسان شرکت برای تولید هر محصول ماه‌ها مطالعه می‌کردند. سرنوشت ساخت هر محصول و کارگاه‌های مختلفی که در کارخانه ارج ساخته شدند هر کدام شرح جداگانه‌ای دارد و حاصل زحمات مهندسان ایرانی است. البته ارج همواره از دستاوردهای فنی و مشاوره متخصصان خارجی در دوره‌های کوتاه مدت استفاده می‌کرد اما هیچگاه این متخصصان را جایگزین مهندسان ایرانی نکرد. مهندسان ایرانی هم به خوبی محصولات باکیفیت‌تری می‌ساختند. صادرات محصولات ارج به کشورهای اروپای شرقی و کشورهای خلیج فارس نشان داد که با وجود محصولات خارجی ارج توانسته بود سهم قابل توجهی از بازار مصرف این کشورها را به دست آورد.

ارج در سال ۱۳۵۸ مشمول قانون حفاظت از صنایع نشد اما بعداً با ناآرامی‌های کارگری که نیروهای سیاسی چپ تندرو در آن ایجاد کردند تحت مدیریت سازمان صنایع قرار گرفته و دوره افول خود را آغاز کرد. وقتی در سال ۱۳۹۵ خبر بسته شدن کامل شرکت اس رسانه‌ها منتشر شد، سیاوش ارجمند نوشت: خبر بسته شدن شرکت صنعتی ارج قلبم را شکست و شوکی بود برای من و بسیاری از مهندسان و کارگرانی که سال‌ها برای ساختن این شرکت سخت کار کرده بودند. او می‌گفت ضرب المثلی است که می‌گوید «یک اجتماع با هم تعامل می‌کنند تا یک کودک تجربه پیدا کرده و بزرگ شود.» این ضرب المثل حکایت یک کارخانه هم هست، مدیریت و مهارت و کاردانی و تبحر، محیط حامی صنعت و دولتی حمایتگر عناصر اساسی برای رشد کارخانه ارج بودند.

از نظر او فقدان مدیرانی مبتکر و نوآور بعد از سال ۱۳۵۷ باعث شد کارخانه ارج که سال‌ها تولیدات مختلف داشت، به جای اینکه محصولات جدیدی طراحی کند و از مدل‌ها و ماشین‌های جدی استفاده کند تا روند پیشرفت و به روز شدن این تولیدات همپای رشد صنایع در سایر کشورها ادامه یابد، وضع بدتری پیدا کند. اما اگر هدف شرکت ارج را ساختن یک کارخانه مدرن در طراحی تولید و بازاریابی لوازم خانگی بدانیم ارج با مدیریت سیاوش ارجمند به آن رسید.

از نظر او هر تولید کننده‌ای که بخواهد یک موسسه موفق راه بیندازد باید به پنج گروه وفادار باشد و آنها را رعایت کند:

۱- مصرف کنندگانی که انتظار دارند لوازم خانگی با کیفیت و با قیمت عادلانه در دسترس داشته باشند.

٢- کارمندان، مهندسان و کارگرانی که اساس تولید محصولات، با کیفیت بالا هستند.

۳- سهامدارانی که انتظار دارند سرمایه گذاری مطمئن و سود سهام و درآمد منصفانه‌ای داشته باشند.

۴- بانک‌هایی که به تأمین مالی تولید و کسب و کار کمک کنند.

۵- و در نهایت دولتی که در مقابل اخذ مالیات از صنایع، حمایت می‌کند و امیدش به اشتغالزایی بیشتر در بخش خصوصی است.

ارج به تمام این موارد توجه داشت. اما بعد از سال ۱۳۵۷ مصادره کنندگانی که به مدیریت کارخانه گماشته شده بودند، کارمند بانک ملی ایران بودند که هیچ تجربه‌ای در مدیریت در سازمان صنعتی نداشتند. انتصابات مشابه در سال‌های بعد نیز به همین شکل صورت گرفت. بنابراین جای تعجب نیست که این مدیران بی تجربه نتوانستند کشتی ارج را ناخدایی کنند و امروز ما با تأسف اخبار باورنکردنی بستن کارخانه ارج را می‌شنویم.

کارخانه ارج بزرگترین تولید کننده لوازم خانگی در خاورمیانه با نیروی کاری بیش از ۳۰۰۰ نفر شهرت جالبی به دست آورده بود و این شهرت نتیجه بیش از چهار دهه تجربه بود. تولیدات این کارخانه به میلیون‌ها ایرانی و خانواده‌های خارجی کمک کرد تا زندگی راحتی داشته باشند. او تاکید می‌کرد که اگر اجازه دهیم این کارخانه بسته شود گناه بزرگی مرتکب شده‌ایم. او نوشت که از این حادثه قلب من نیز شکسته است.

او می‌گفت صاحبان فعلی کارخانه ارج گویا مشتری برای فروش ارج پیدا نکردند و با او تماس گرفتند و حاضر شدند کارخانه‌اش را با تخفیف مخصوص به خودش بفروشند. با اینکه هنوز علاقه مند به کار در ایران بود اما کهولت سن دیگر اجازه چنین کاری را به او نمی‌داد و سرانجام دوم مرداد سال جاری در ۹۰ سالگی در شهر نیویورک درگذشت.

* علی اصغر سعیدی عضو شورای سیاستگذاری تجارت فرداست.