باعملیات بازار باز، مراجعه دولت به بانک مرکزی کم میشود

مدیر اداره عملیات بازار باز بانک مرکزی گفت: عملیات بازار باز ضمن مدیریت نرخ سود در بازار بین‌بانکی و کاهش نوسانات آن، از تأمین کسری بودجه دولت از طریق پولی‌سازی جلوگیری می‌کند و باعث کاهش رجوع به بانک مرکزی و مهار رشد پایه پولی نیز می‌شود.

محمد نادعلی، مدیر اداره عملیات بازار باز بانک مرکزی، به تشریح نحوه عملکرد ابزار جدید سیاست‌گذار پولی، یعنی عملیات بازار باز،‌ پرداخت و گفت: برای اجرای سیاست‌های پولی دو راه وجود دارد؛ ابزار مستقیم و ابزار غیرمستقیم. ابزار مسقیم ابزارهایی است که بانک مرکزی از طریق آن بانک‌ها را به سمت نرخ و حجم تسهیلات مدنظرش هدایت می‌کند و نیازمند نظارت قوی بانک مرکزی است. به عنوان مثال، اعطای تسهیلات به بخش‌های خاص یا تکالیف خاصی که بر بانک‌ها وضع می‌شود، از جمله ابزارهای مستقیمی هستند که در گذشته نیز وجود داشتند. تعیین نرخ سود به صورت دستوری نیز شکل دیگر ابزار مستقیم است.

وی افزود: در ابزار غیرمستقیم بانک مرکزی به شیوه دستوری عمل نمی‌کند. بلکه سعی می‌کند با توجه به مکانیزم بازار و جریان عرضه و تقاضا، روندهای پولی را مدیریت کند. عملیات بازار باز، سپرده قانونی و تسهیلات قانونی ابزارهای سیاست‌گذاری غیرمستقیم را تشکیل می‌دهند. بانک مرکزی به‌وسیله عملیات بازار باز، بانک‌ها را به سمت اهداف خود هدایت می‌کند. به عبارت دیگر عملیات بازار باز ابزاری است که بانک مرکزی با مدیریت نرخ سود در بازار بین‌بانکی تلاش می‌کند به هدف اصلی خود که کنترل تورم است، برسد. از سال ۹۷ مقدمات عملیات بازار باز فراهم و از اوایل سال ۹۹ اجرایی شده است.

خروج سیاست پولی از حالت دستوری با عملیات بازار باز

نادعلی ادامه داد: حدود ۶۰ سال از فعالیت بانک مرکزی در اقتصاد ایران و استفاده از ابزارهای مستقیم سیاست‌گذاری پولی می‌گذرد؛ بنابراین یک دوره گذار از رویکرد قدیم به سمت رویکرد جدید که شامل ابزارهای غیرمستقیم است، باید دیده شود. عملیات باز بانک‌ها را به سمت روش‌های غیرمستقیم هدایت می‌کند و قرار است سیاست پولی به مرور از حالت دستوری خارج شود. هم‌اکنون یک بازار بین بانکی وجود دارد که همه بانک‌های کشور در آن فعال هستند. بانک‌ها در این بازار، نیازهای نقدینگی روزمره خود را با استفاده از منابع یکدیگر مرتفع می‌کنند؛ به این شکل که بانک‌هایی که مازاد دارند، منابع خود را در اختیار بانک‌هایی که کمبود دارند می‌گذارند و این نقل و انتقال با نرخ سود بین‌بانکی انجام می‌شود.

مدیر اداره عملیات بازار باز بانک مرکزی گفت: اگر در بازار بین‌بانکی منابع کم باشد، باعث افزایش نرخ در بازار می‌شود و اگر منابع در این بازار زیاد باشد، منابع مازاد باعث کاهش نرخ سود بازار بین‌بانکی می‌شود. بانک مرکزی از طریق منابع بازار بین‌بانکی، کمبودها و مازادها را پیش‌بینی می‌کند و مدیریت این نرخ را در دست خود می‌گیرد و از طریق این نرخ بر سایر نرخ‌های اقتصاد اثر می‌گذارد.

بانک مرکزی چگونه سود را در بازار بین بانکی کنترل می‌کند؟

نادعلی افزود: بانک مرکزی با دو ابزار که در اختیار دارد، نرخ سود بازار بین‌بانکی را کنترل می‌کند؛ خرید و فروش اوراق دولت به‌صورت قطعی، و خرید و فروش این اوراق به‌صورت بازخرید. در روش نخست، اگر بازار با کمبود منابع مواجه باشد بانک مرکزی اوراق بهادار دولتی یا اوراق بدهی بانک‌ها را از بانک‌ها می‌خرد و پول در اختیار آنها قرار می‌دهد و به این شکل، با تزریق منابع، نرخ را مدیریت و یا تثبیت می‌کند. در روش دوم، بانک مرکزی در صورتی که بازار بین بانکی با مازاد منابع مواجه باشد، اوراق را به بانک‌ها فروخته و در سررسید، برعکس اوراق را از آنها خریداری می‌کند.

وی افزود: ابزار بعدی بانک مرکزی تسهیلات قاعده‌مند است. برای کنترل دامنه نرخ سود، بانک مرکزی اجازه نمی‌دهد نرخ از حدی بالاتر یا پایین‌تر رود و کف و سقفی وضع می‌کند. وضع نرخ کف به این معناست که اگر بانکی منابعی پایین‌تر از نرخ سود بازار خواست نزد بانک مرکزی سپرده‌گذاری کرده و بانک مرکزی با نرخ سود کف به آن منابع را می‌دهد. تعیین نرخ سقف نیز به این معناست که اگر بانک‌ها نتوانستند از یکدیگر قرض بگیرند، با گذاشتن وثیقه نزد بانک مرکزی، می‌توانند با نرخ سقف تسهیلات بگیرند.

طبق اعلام بانک مرکزی، نادعلی بیان کرد: در واقع، نرخ سود بین‌بانکی در یک دالان حرکت می‌کند که در حال حاضر، نرخ کف از ۱۰ به ۱۴ درصد رسیده است و نرخ سقف نیز ۲۲ درصد تعیین شده است. نکته‌ای که وجود دارد این است که در نرخ ۲۲ درصد یک حالت وثیقه‌گیری نیز وجود دارد. وثیقه به نام بانک مرکزی بلوکه شده و منابع با نرخ ۲۲ درصد به بانک‌ها اعطاء می‌شود و باید توجه شود که این بازار کوتاه‌مدت است. اما اگر بانک در طول روز به مشکلی بربخورد یا به عبارتی به منابع اضطراری نیاز داشته باشد، می‌تواند اقدام به توافق بازخرید کند.

هر چهارشنبه، عملیات بازار باز انجام می‌شود

مدیر اداره عملیات بازار باز بانک مرکزی گفت: مدت قرض‌گیری در بازار بین‌بانکی معمولا یک شب است اما بانک‌ها می‌توانند نهایتاً تا دو هفته، مدت قرض‌گیری را تمدید کنند. توافق باز خرید از رسوب اوراق در ترازنامه بانک مرکزی نیز جلوگیری می‌کند؛ چراکه عملاً دو اختیار وجود دارد؛ یک اختیار خرید از سمت خریدار و یک اختیار فروش از سمت فروشنده که در سررسید این اختیارها معکوس می‌شود. فراموش نکنیم که هدف، کنترل نرخ سود است و مقدار و حجم پول، متغیری در دست بانک مرکزی است تا به وسیله آن نرخ سود را کنترل کند. معمولا در روزهای چهارشنبه عملیات بازار باز در بازار بین‌بانکی انجام می‌شود.

وی افزود: از جمله شروط موفقیت عملیات بازار باز این است که در مرحله بعدی به سمت آزادسازی یا انعطاف بیشتر در نرخ سود سپرده‌ها حرکت کنیم. در طرح بانکداری مرکزی، تغییر ساختار بانک مرکزی دیده شده که به سیاست‌گذاری‌های جدید پولی کمک شایانی می‌کند. در ابتدای اجرایی شدن عملیات بازار باز در کشور، بانک‌ها با خرید و فروش اوراق آشنا نبودند و شرایط به نحوی بود که در بازار بین‌بانکی با مازاد منابع روبه‌رو بودیم و نرخ سود در این بازار به شدت کاهش یافته و حتی به ۸ درصد رسیده بود. همچنین اقتصاد با مشکلات ناشی از کرونا دست و پنجه نرم می‌کرد.

نادعلی ادامه داد: در آن مقطع، ابزار موثر این بود که نرخ سود کف را ایجاد کنیم که با افزایش نرخ سود، به نوعی نرخ کف در دالان شکل گرفت. بعد از این‌که نرخ سود بازار بین‌بانکی در داخل دالان قرار گرفت، دولت به واسطه کسری بودجه شدیدی که داشت، به استفاده از ابزار بدهی به عنوان یکی از شیوه‌های تامین مالی روی آورد و از ۱۳ خرداد شاهد حراج در اوراق بدهی دولت بودیم. بانک‌ها می‌توانستند اوراق دولت را بخرند و در پرتفوی خود اوراق داشته باشند. زیرساخت‌های عملیات بازار باز توسط بانک مرکزی و با همکاری سازمان بورس و اوراق بهادار فراهم شده و سیستم‌های برخط نیز تهیه شده تا بانک مرکزی با سیستم برخط، وثیقه را در اختیار بگیرد و همچنین خرید و فروش اوراق با همکاری شرکت سپرده‌گذاری مرکزی و تسویه وجوه انجام می‌شود.

عملیات بازار باز کوتاه‌مدت است

مدیر اداره عملیات بازار باز بانک مرکزی با بیان این‌که بازار بین‌بانکی کوتاه‌مدت است و اگر ریسکی ایجاد شود کل سیستم را متاثر می‌کند، گفت: دو روش برای مدیریت این ریسک وجود دارد: اول توافق بازخرید که وثیقه‌محور است و بانک مرکزی هم به دنبال وثیقه‌محور کردن بانک‌هاست که وثیقه‌ها نیز همان اوراق هستند و روش دوم این است که بانک‌ها به امید بانک مرکزی در این بازار ریسک را محتمل بر بانک مرکزی می‌دانند. البته بانک مرکزی نیز به دقت در حال پالایش و رصد بانک‌هاست. بانک‌ها نیز اگر دچار چالش شوند به بانک مرکزی مراجعه می‌کنند و وثیقه می‌گذارند و اگر وثیقه نداشتند، اضافه برداشت رخ می‌دهد.

وی تاکید کرد: برای توسعه بازار بین‌بانکی، بانک مرکزی به دنبال ایجاد ادبیات این موضوع و آگاه‌سازی منافع حاصل از این بازار برای کل اقتصاد است. در زمینه ابزارها نیز، به عنوان مثال، به دنبال ایجاد توافق بازخرید بین بانک‌هاست. یک موضوع دیگر، ایجاد بانک اطلاعاتی دولت در بانک مرکزی است و این‌که بانک‌ها دو حساب نزد بانک مرکزی داشته باشند؛ یک حساب اوراق و یک حسابی که اکنون دارند. بانک مرکزی در نظر دارد سیاست‌های اعتباری را با فعالیت بازار بین‌بانکی همسو کند و دولت را تشویق کند تا سیاست‌های تکلیفی بر بانک مرکزی نداشته باشد و این رابطه از طریق اوراق باشد.

نرخ سود در بازار بین‌بانکی کنترل‌ شده است

نادعلی اظهار کرد: بانک مرکزی از طریق عملیات بازار باز، اقدامات قابل‌توجهی را به اجراء رسانده است؛ در ۳۳ هفته‌ای که حراج اوراق دولت برگزار و کسری بودجه دولت از طریق آن جبران شد، پشتوانه آن عملیات بازار باز بوده است. بدین ترتیب از تأمین کسری بودجه دولت از طریق پولی‌سازی جلوگیری و رجوع به بانک مرکزی و پایه پولی‌اش کمتر شده است. به‌علاوه، بانک مرکزی توانست از طریق الزام بانک‌ها به این‌که ۳ درصد از سپرده‌هایشان را به‌صورت اوراق دولت نگهداری کنند، برای اوراق دولتی تقاضا ایجاد کند.

وی در پایان خاطرنشان کرد: نرخ سود در بازار بین‌بانکی کنترل شده و نوسانات کاهش یافته است. همچنین، بخشی از دارایی‌های بانک‌ها، از دارایی‌های با بازده بهتر شکل گرفته و ترازنامه بانک‌ها نیز از این طریق تا حدودی سالم‌سازی شده است.