۵۵آنلاین :
به طور سنتی مالیه عمومی بر این فرض بنا شده است که موارد شکست بازار بر عهده دولت است؛ به عبارت دیگر دولت زمانی باید اقدام به فعالیتی کند که بازار در انجام آن فعالیت با شکست روبه رو می شود. لیکن گذر زمان پدیده شکست دولت را در بسیاری از عرصه های فعالیت خود نشان داده است و این امر در بسیاری از موارد با شدتی اتفاق افتاده است که امروزه ترجیح بر این است که تا ضرورت ایجاب نکنده دولت وارد نشود
یکی از مواردی که دولت را از بخش خصوصی متمایز می سازد در این است که در بودجه عمومی، میان پرداخت کننده و تصمیم گیرنده جدایی وجود دارد؛ از این رو پاسخگویی، بحث مهمی برای بودجه ریزی عمومی محسوب می شود. کسانی که منابع مالی بخش عمومی را تأمین می کنند، همان کسانی نیستند که در خصوص چگونگی خرج پول تصمیم می گیرند؛ به عبارت دیگر، همواره این احتمال وجود دارد که سیاستمداران، پول را متفاوت از خواست مالیات دهندگان خرج کنند. این امر که چقدر سیاستمداران امکان این کار را دارند، بستگی به نوع حکومت، مکانیسم های حکمرانی و زمینه های نهادی حاکم بر کشور دارد نکته مهم این است که جدا از آنچه به عنوان فساد مالی و اداری ممکن است روی دهد و منجر به میل بیت المال توسط عده ای شود، پدیده دیگری که در بخش عمومی و در قبال منابع مالی عمومی امکان رخ دادن دارد، حیف بیت المال است. «حیف» به این معناست که به دلایل گوناگونی از جمله ضعف نظام برنامه و بودجه، دارایی های کشور به هدر میروند، ولی اشخاص خاصی به واسطه آن، منتفع نشده یا هدف اصلی، منتفع شدن مرتکب «حيف» نیست. نکته دیگر در حیف بیت المال در و این است که این پدیده در بسیاری از اوقات ممکن است آگاهانه نباشد یا به طور عمدی صورت نگیرد.
متأسفانه کشور ما در زمره کشورهایی است که به زعم اینجانب، میزان بالایی از بودجه عمومی آن به صورت حیف بیت المال از دست می رود. امروزه با شیوه های جدید بودجه ریزی از قبیل بودجه ریزی مبتنی بر عملکرد، توجه به شاخصهای کارایی و اثربخشی اهمیت زیادی یافته است، بدین ترتیب که فعالیتهای دولت در پایان دوره با معیارهای کارایی انجام فعالیت (با حداقل هزینه) و اثربخشی (میزان موفقیت در دستیابی به هدف مشخص) مورد ارزیابی قرار می گیرند. شیوه های جدید حسابرسی مانند حسابرسی عملکرد نیز فعالیت های دولت را از این منظر حسابرسی می کنند. از این رو به طور کلی میتوان ادعا کرد که هر فعالیتی که کارایی و اثربخشی نداشته باشد، به نوعی حیف بیت المال در آن صورت گرفته است.
در خصوص مصداق های حیف بیت المال در بودجه ایران موارد متعددی را می توان برشمرد که از آن به سیاهچاله های بودجه یاد می شود و منظور هزینه هایی است که به رغم مبالغ بالایی که برای آنها صرف می شود، بازده خاصی را در پی نداشته اند.
مصداق حیف منابع بودجه عمومی در نظام اداری ایران نیز موارد گوناگونی را دربر می گیرد. از جمله موارد مهمی که باید مورد توجه قرار گیرد مازاد نیروی انسانی در بخش عمومی در ایران است. امروزه عموم وزارتخانه ها و دستگاهها در بخش عمومی با پدیده مازاد نیرو مواجه هستند. دلیل این امر نیز رویکرد دولت به ایجاد شغل است که همواره با استخدام در بخش دولتی فارغ از نیاز این بخش و به پشتوانه درآمدهای نفتی، اقدام به جذب نیرو کرده است. این امر منجر شده که دستگاه های بخش عمومی با پدیده نیروی مازاد مواجه شوند. در صورت تحقق بودجه ریزی مبتنی بر عملکرد، مشخص خواهد شد که این امر تا چه میزان بهای محصول تمام شده این دستگاهها را در قیاس با موارد مشابه جهانی افزایش داده است؛ ضمن اینکه باعث رخداد پدیده بیکاری پنهان در این دستگاهها نیز شده است که به معنای افرادی است که به ظاهر شغل دارند لیکن کاری برای انجام ندارند. اگر بخش اصلی بودجه دولت، بودجه پرسنلی دولت است باید دقت شود که چه میزان از این بودجه به نیروهای مازاد اختصاص می یابد و به عبارت دیگر حیف می شود.
در کنار جذب نیروی مازاد به عنوان یکی از مصادیق حيف بیت المال، باید به عدم شایسته سالاری در نظام اداری نیز به عنوان دیگر مصداق حيف بیت المال اشاره کرد. اگر دولت اقدام به استخدام نیروهایی کند که از شایستگی لازم برخوردار نباشند به يقين آن بخشی از بیت المال که به عنوان حقوق، مزایا و به این افراد پرداخت می شود، آشکارترین بخش حیف بیت المال است گرچه ممکن است هر تصمیم و فعالیت غیرکارشناسانه و اشتباهی که توسط این افراد گرفته یا انجام می شود، هزینه های زیادی برای کشور دربر داشته باشد و منجر به موارد متعدد حیف یا حتی میل بیت المال شود. سیاست زدگی نظام اداری ایران به معنی تابعیت اداره از سیاست و بی توجهی به معیارهای فنی و شایستگی از جمله مواردی است که به آسیبهای یادشده منجر می شود و حیف بیت المال در نظام اداری ایران را شدت می بخشد.
از دیگر مصداق های مهم حیف منابع عمومی در دستگاه های دولتی ایران، دوره های آموزشی برگزار شده توسط این دستگاه هاست که در برخی اوقات در واگذاری برگزاری این دوره ها به افراد یا سازمان های خاص، میل بیت المال نیز به وقوع می پیوندد. لیکن اگر بر جنبه حیف منابع عمومی متمرکز شویم، هرگونه آموزشی که بر مبنای نیازسنجی آموزشی انجام نشده باشد و در راستای بهبود و توسعه نیروی انسانی سازمان نباشد به نوعی حیف منابع عمومی است. چراکه هم آموزش برای سازمان هزینه داشته است و هم زمان نیروی انسانی سازمان نیز صرف آموزش شده است. این در حالی است که به اذعان نیروهای انسانی سازمانها عموما آموزش ها به صورت صوری و فاقد اثربخشی خاصی است.
از دیگر آسیب هایی که از دیرباز نظام اداری در ایران با آن مواجه بوده است، دوباره کاری و انجام کارهای موازی در یک سازمان یا توسط چند سازمان است. این امر به نوبه خود موجب سردرگمی، تداخل وظایف، ضعف شفافیت و پاسخگویی می شود ضمن اینکه هزینه های انجام کار را افزایش داده و مصداق حيف بیت المال محسوب میشود.
علاوه بر مازاد نیرو و دوباره کاریها، وجود سازمان های موازی یا دستگاههایی که خروجی آنها برای کشور مشخص نیست و به تعداد زیادی در بودجه عمومی کشور وجود دارند، از مصادیق مهم حیف بیت المال است.
در کنار دوباره کاری هایی که به کرات در نظام اداری ایران به وقوع می پیوندد، لازم است به فرآیندهای پیچیده و طولانی انجام امور نیز اشاره کرد. بدین ترتیب که در بررسی ای که توسط نگارنده بر روی فرآیندهای اداری مرتبط با یک فعالیت در یکی از دستگاههای بخش عمومی انجام گرفت، فرآیند یادشده از ۳۷ مرحله تشکیل شده بود که بعد از بررسی کارشناسی و دقیق به هفت مرحله کاهش داده شد. این فرآیندهای طولانی و غیر علمی و در بسیاری اوقات غیرکارشناسی، یکی از مصادیق مهم حیف بودجه عمومی در نظام اداری کشور است.
مدون نبودن و عدم ضابطه مندی عملیات اداری و مشخص نبودن شاخص های استاندارد فعالیت ها از جمله آسیب های دیگر نظام اداری ایران است که در اجرا می تواند منجر به حیف منابع بودجه عمومی شود.
از دیگر مصداق های مهم حیف بیت المال در ایران، شیوه جذب دانشجو در دانشگاههای ایران به عنوان بخشی از نظام اداری ایران است. بدین ترتیب که سالانه تعداد زیادی دانشجو با برخورداری از امتیاز تحصیل رایگان در دانشگاههای ایران مشغول به تحصیل می شود و فارغ التحصیلی هر یک بودجه زیادی را به خود اختصاص می دهد؛ این امر در حالی است که هیچ گونه نیازسنجی از جامعه و بازار کار برای جذب دانشجو انجام نمی شود و بعضا دانشجویی که بودجه قابل توجهی برای آموزش او اختصاص یافته است بیکار می ماند یا در مشاغلی بی ارتباط با رشته تحصیلی خود مشغول به کار می شود که این امر منجر به عدم اثربخشی بودجه هزینه شده برای دانشجو و حیف منابع مالی اختصاص یافته میشود. حال نیاز به محاسبه این امر است که سالانه چه مبلغ بالایی از بودجه بدین گونه حیف می شود.
به یقین موارد حیف بیت المال در نظام اداری ایران متعدد و متأسفانه فزاینده است و به احصا در آوردن تمام این موارد در این نوشتار میسر نیست. ليکن به زعم نگارنده، در کشور ما یک خصیصه فرهنگی مبتنی بر توجه به شکل و ظاهر و بی توجهی به محتوا وجود دارد بدین ترتیب که بسیاری از فعالیتها در همه زمینه ها تنها شکل و نهی از محتوا است و این امر شامل نظام اداری ایران نیز می شود. این شکل گرایی از جمله آسیب هایی است که می تواند به صورت های گوناگون و در عرصه های متعدد، منجر به حیف بیت المال در ایران شود.
دیدگاه تان را بنویسید