چرا بازار ایران به دنیای مالتوزی شباهت دارد؟

۵۵آنلاین :

رئیس کل بانک مرکزی معتقد است افزایش نرخ ارز در روزهای گذشته دلیل بنیادین نداشته و تحت تأثیر عوامل انتظاری و تداوم تحریم ها بوده است. برای کسانی که اقتصاد ایران را دنبال می کنند این اعتقاد رئیس بانک مرکزی اعتقاد و مبانی آشناست چرا ؟ به این دلیل که طی ۴۰ سال گذشته، حتی یک بار هم نشده که دولتمردی گفته با ادعایی را بیان کند که مفهومی غیر از ادعای رئیس بانک مرکزی از آن دربیاید. با وجود این نرخ ارز از کمتر از هفت تومان به چیزی در حدود ۱۲ هزار تومان رسیده و به عبارتی حدود ۱۷۰۰ برابر شده است البته این عدد به معنای این نیست که قدرت خرید یک ریال در سال ۱۳۵۷ برابر ۱۷۰۰ ریال در سال جاری است. دلار از سال ۱۹۸۰ تا سال ۲۰۱۹ تقریباً ۷۰ درصد قدرت خرید خود را از دست داده است (یک دلار در سال ۱۹۸۰ قدرت خریدی برابر ۳ / ۱۳ دلار در سال ۲۰۱۹ را داراست) همه این ها به این معنی است که قدرت خرید تقریباً ۵۰۰۰ تومان در سال جاری تقریباً معادل قدرت خرید یک تومان در ۴۰ سال پیش است، سعی من این است که خواننده را متقاعد کنم که اوضاع همیشه در کوتاه مدت آرام به نظر می رسید تا آنکه بحرانی دیگر سر رسد و همه محاسبات را به هم بزند. وضعیت دراز مدت وضعیتی که در آن قیمت ارز سیاستمداران را نامید و راه بالا رفتن خود را پیدا می کند. البته بسیار پایدارتر به نظر می رسد.

قبل از ادامه نوشته اجازه بدهید دو نکته را عرض کنم. اول اینکه بحث ارز به نظر بحثی تکراری می رسد و اینکه ما اقتصاد خوانده ها به این تکرار طوطی وار خو گرفته ایم. سعی من این است که به این بحث تکراری حداقل از زاویه جديدي نگاه کنم به همین دلیل می خواهم دنیای مالتوزی را با دنیای وضعیت ارزی ایران مقایسه کنم. شباهت هایی در اینجا هست که ممکن است درس هایی به ما بدهد. دوم اینکه من در این ترم در دانشگاه وندربیلت درس اقتصاد کلان مقدماتی می دهم پین موضوعات مهم اقتصادی که با توجه به وقت محدود خود و دانشجویان انتخاب کرده ام، بحث، نرخ ارز اصلاً جایی ندارد. در هر ترم. تنها چند دقیقه وقت صرف آن می کنم که این ادعا را مطرح کنم که نرخ ارز در بازار تعیین می کند دولت آمریکا و فدرال رزرو مداخله ای در تعیین نرخ ارز نمی کنند و احتمالاً دولت و فدرال رزرو قدرت چندانی برای ورود به یک جنگ ارزی ندارند و همان بهتر که این بازار ارز در دست بازار بماند و تا آنجا که میدانی اساتید دیگر هم تأکید چندانی بر نرخ ارز ندارند و اگر بحثی در این باره هست بیشتر مثال هایی از کشورهای دیگر می آید و متأسفانه مثال های درس آموز معمولاً از کشورهایی می آید که سیاست های ارزی نامناسب دارند. اینکه بحث ارز در ایران و در مباحث اقتصادی نقشی محوری دارد نشانه بیماری مزمن اقتصادی است که منشأ این بیماری جایی غیر از بازار ارز است. نرخ ارز در ایران مانند نیستی است که تنها نشان دهنده وجود آن بیماری مزمن است.

در این باره بسیاری نوشته اند و بسیار دیگر باید نوشت تا مگر درمانی برای اصل بیماری یافت شود. برگردیم به مقایسه دنیای مالتوزی و وضعیت ارزی ایران.

بسیاری از خوانندگان این مقاله با دنیای مالتوزی آشنا هستند. ایده ای که به وسیله توماس مالتوس در کتابی به نام مقاله ای بر اصول جمعیت به تفصیل توضیح داده شده است. بر اساس این تئوری، رشد جمعیت نمایی است (به این معنی که هرچند سال دو برابر می شود) در حالی که تولید غذا به صورت حسابی تغییر می کند (به عبارت دیگر، هر سال عدد ثابتی به آن اضافه می شود). از این رو اگر محدودیتی برای رشد جمعیت وجود نداشته باشد، در زمانی در آینده به نقطه ای می رسیم که تولید مواد غذایی برای همه آن ها امکان پذیر نخواهد بود. نقطه A در منحنی زیر نقطه گذر از زمانی را نشان می دهد که تولید مواد غذایی برای همه جمعیت ممکن نیست. بعد از این نقطه است که چیزی باید جمعیت را کنترل کند. آن چیز می تواند مرض، قحط سالی، جنگ، حوادث طبیعی و مانند آن باشد. دنیایی را که در آن از نقطه A عبور کرده ایم می توان دنیای مالتوزی نامید. مثال های دنیای مالتوزی فراوان اند. تقریباً تمام کشورهای جهان تا پیش از انقلاب صنعتی در دنیای مالتوزی زندگی می کرده اند. مثال مورد علاقه من ایران است. نقل است که جمعیت ایران در آستانه حمله مغول حدود دو میلیون نفر بوده است. جمعیت ایران در زمان شروع سلسله قاجار، یعنی کمی کمتر از ۶۰۰ سال بعد از حمله مغول، حدود سه میلیون نفر بوده است. جمعیت ایران در قرن بیستم و به لطف تکنولوژی های جدید، تجارت بیشتر با جهان، اکتشاف نفت و قدرت تولید بیشتر داخلی به سرعت رشد کرد. شکی نیست که تا پیش از این، ایران در دنیای مالتوزی به سر می برده است. نکته ای که باید به آن توجه کرد این است که برخلاف منحنی بسیار هموار زیر، رشد جمعیت هموار نبوده است. در هر زمانی، مردم این حس را داشته اند که اوضاع برای فرزندان کثیر مناسب است.

هر خانواده و زنی تا آنجا که می توانسته، به تبعیت از طبیعت یا فرهنگ زمانه خود، بچه می آورده است. رشد جمعیت در دوران خوشی بسیار بوده تا زمانی که فاجعه بعدی رخ می داده و جمعیت بسیاری را حذف می کرده است. در درازمدت، اگر نرخ رشد تکنولوژی را در آن دوران تقریباً صفر بگیریم، به این نتیجه می رسیم که جمعیت تقریباً ثابت می مانده است.

شباهت وضعیت ارزی ایران با دنیای مالتوز هم همین است. نیرویی در کار است که میخواهد قیمت ارز را بالا ببرد. این نیرو چیزی جز افزایش نقدینگی و هرزگی سیاست اقتصادی در به اصطلاح چاپ پول نیست. نقدینگی است که به دنبال کالا و به تبع آن نرخ ارز می دود؛ اما نقدینگی در ایران رشدی نمایی دارد (در ۴۰ سال گذشته، نقدینگی در ایران در کمتر از هر چهار سال دو برابر شده است) و از این رو در طول ۴۰ سال گذشته هزاران برابر شده است. در آن سوی معادله، رشد تولید است که ممکن است باعث ایجاد نیرویی در مقابل افزایش قیمت کالا و همچنین قیمت ارز شود؛ اما رشد تولید در ایران حسابی است (سرانه تولید در ۴۰ ساله گذشته تقریباً همان بوده که هست). شباهت به دنیای مالتوزی در همین نکته است. در درازمدت، اگر تولید به صورت حسابی پیش رود و نقدینگی به صورت نمایی، چاره ای جز این نمی ماند که قیمت ها (و از جمله قیمت ارز) به صورت نمایی حرکت کنند؛ اما این حرکت قیمت ها لزوماً هموار نیست. دقیقه مانند دنیای مالتوزی، در دوره ترسالی، صلح و خوش اقبالی، قیمت ارز کنترل شده است. تا اینکه فاجعه ای از راه برسد. نوع فاجعه در اینجا، تحریم یا کاهش قیمت نفت است.

اینجاست که به صورت نامنظم، اما با اطمینان بسیار، هر از چند سالی شوکی به قیمت ارز وارد می شود. هر بار قیمت ارز تقریباً چهار برابر می شود (معنی‌اش این است که متوسط فاصله بین شوکهای ارزی در ایران کمتر از هشت سال است که این تقریباً دو برابر زمانی است که نقدینگی دو برابر می شود.) ممکن است دورهای ترسالی، شوک بعدی ارزی را عقب بیندازد؛ اما اگر خشکسالی کنونی اقتصادی ادامه یابد، اطمینان دارم که شوک بعدی ارزی در کمتر از پنج سال آینده رخ خواهد داد و افزایش قیمت ارز در همان حدود شوک های ارزی دیگر خواهد بود.