غربت قنات‌ها در روزگار خشکسالی

قنات قصبه را قديمي‌ترين قنات جهان مي‌دانند. هر چند قدمت قنات را دو هزار و پانصد تا دو هزار و هفتصد سال تخمين مي‌زنند. براي غلبه بر آب و هواي گرم و خشک بيشتر نواحي کشور، ايراني‌هاي قديم ساخت قنات را به عنوان راه چاره انتخاب کردند. قنات‌ها، چاه‌هايي براي رسيدن به سفره‌هاي آب زيرزميني هستند که با کانال‌هايي به هم متصل شده‌اند. قنات‌ها در قديم، از نقاط استراتژيک شهرها به حساب مي‌آمدند و در جنگ‌ها، محافظت از آنها به معناي محافظت از شريان حياتي شهر بوده است. قنات قصبه، از عظيم‌تريم قنات‌هاي گناباد است که قدمت آن به دوران هخامنشي بازمي‌گردد. اين قنات در طول مسير خود دو شاخه شده تا ظاهرا در صورت بسته شدن يکي به دليل ريزش يا جنگ، آب از طريق کانال‌ها در شاخه ديگر جريان داشته باشد. چاه‌هاي اين قنات به دو شيوه کم عمق و عمودي و عميق و پله‌اي حفر شده‌اند. طول اين قنات بيش از 33 کيلومتر است و عمق مادرچاه آن حدود 300 متر و آبدهي آن بيش از 130 ليتر در ثانيه است. اين قنات، يکي از جاذبه‌هاي گردشگري گناباد است که بنا بر گزارش‌ها در نوروز امسال بيشتر از 60 هزار نفر از آن بازديد کرده‌اند.

قنات بلده فردوس

قنات بلده فردوس حدود هزار سال پيش ساخته شده و به نسبت قنات قصبه حدود هزار و هفتصد سال جوان‌تر است. اين قنات، کار دست مهندسان عهد ساساني است که زمين‌هاي اطراف شهر فردوس واقع در خراسان جنوبي را آبياري مي‌کند. چندين قنات و چشمه روي هم قنات بلده را تشکيل داده‌اند که در طول ساليان، خشکسالي‌ تعدادي از آنها را خشکانده است. ناصر خسرو در سفرنامه خود اين قنات را هم به کيخسرو نسبت مي‌دهد.

قنات زارچ و حسن آباد يزد

زارچ، قناتي با قدمت دو هزار سال در يزد، پيش از آنکه بنا باشد براي ثبتش به عنوان ميراث جهاني در يونسکو برنامه‌ريزي شود، محلي بود که با ورود فاضلاب آلوده شده بود. به گفته محمدرضا سيدحسيني، معاون عمراني استانداري يزد، اين قنات مرمت و از فاضلاب پاکسازي شد و آب به آن روانه کردند. آبي که در اين قنات جريان دارد، براي آبياري زمين‌هاي کشاورزي اطراف آن مصرف مي‌شود.

آسياب آبي ميرزا نصرالله

سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري، سال گذشته 70 ميليون تومان به مرمت قناتي اختصاص داد که به تازگي به ثبت جهاني يونسکو رسيده است. قنات آسياب‌آبي ميرزا نصرالله مهريز، در احاطه درختان چنار، در پايين‌دست باغ جهاني پهلوانپور، واقع شده است. پيش از اين نيز در سال 90، به گفته مسئولان سازمان ميراث فرهنگي، 11 ميليون تومان براي مرمت آسياب هزينه شده بود. مرمتي که شامل خاکبرداري فضاي مسدود شده، مشخص کردن پي‌‌ها، خاکريزي پياده‌روهاي معبر، تغيير مسير آب قنات، لوله ‌گذاري، مرمت يکي از اتاق ‌ها و مانند اينها بوده است. قدمت آسياب آبي ميرزا نصرالله، به دوره قاجار مي‌رسد و با خشت و کاهگل ساخته شده است. اين آسياب، يک هشت‌ضلعي با پوشش گنبدي است و انباري دارد براي نگهداري گندم، پنهان شده در دل زمين.

قنات گوهرريز کرمان و بروات بم

مي‌گويند، آنتوني اسميت، جهانگرد انگليسي به دنبال ماهي سفيد کور راهي شهري در دل کوير ايران شد اما چيزي با پديده‌اي جذاب‌تر مواجه شد. جوپار شهري در استان کرمان، در دامنه رشته‌ کوه‌هاي مرکزي است که ميان اهالي کوير به خوش و آب و هوايي شهرت دارد. ظاهرا در گذشته، جوپار محلي بوده که آب و هواي خوبش، پادشاهان کرمان را به سمت خود مي‌کشانده است. قنات گوهرريز، از فعال‌ترين قنات‌هاي جوپارگوهري است که انتوني اسميت را به خود علاقمند کرد. اين قنات سه هزار و 556 متر طول دارد و حدود 330 هکتار از زمين‌هاي آن منطقه را آبياري مي‌کند. ساخت اين قنات را به دوران پرستش آناهيتا، الهه آب و باران، در دوران ساساني نسبت مي‌دهند.

قنات مون اردستان و وزوان و مزدآباد

محله مون اردستان در استان اصفهان، قناتي دو طبقه دارد با طول 2 کيلومتر که ظاهرا تنها قنات دو طبقه جهان است. هر طبقه اين قنات جريان آبي جداگانه دارد و آب هيچ يک از اين دو به ديگري نفوذ نمي‌کند. قدمت اين قنات را که اهالي محله مون از آن سيراب مي‌شوند، هشتصد سال دانسته‌اند. براي ساخت اين نمونه بي‌بديل، اهالي دو داستان نقل مي‌کنند. يکي از قصه‌ها روايتگر اين است که باني قنات کاوه آهنگر است که زاده اردستان بوده و قصه‌اي ديگر، نزديک‌تر به عالم واقع، باني آن را يک مقني يزدي مي‌داند. مي‌گويند مقني يزدي اين قنات را در دو مرحله ساخته است و يک مرحله اصلاح قناتي است که مردم به اشتباه حفر کرده بودند. قنات‌هاي وزوان در وزوان و مزدآباد در ميمه اصفهان نيز از قنات‌هايي هستند که به ثبت جهاني رسيده‌اند. گفته مي‌شود وجود سدهاي زيرزميني در اين دو قنات باعث شد که بتوانند در فهرست قنات‌هاي ثبت جهاني قرار بگيرند.

قنات ابراهيم‌آباد اراک

در ميانه راه شهر قم به شهر اراک به روستايي مي‌رسيم به نام ابراهيم‌آباد که مي‌گويند قدمتي بيشتر از هزار سال دارد. طول اين قنات يازده کيلومتر است و مادرچاه مخروطي شکل آن حدود 114 متر عمق دارد. قنات ابراهيم آباد جزو قديمي ترين قنات هاي کشور است و وجود تپه مربوط به دوره اشکاني و پيشينه روستاهاي اطراف اين قنات نشان از قدمت بالاي آن دارد. اين قنات از کوه‌هاي هفتاد قله اراک سرچشمه مي‌گيرد و تا روستاي ابراهيم‌آباد ادامه دارد. به گفته محمد حسيني، مديرکل ميراث فرهنگي و گردشگري استان مرکزي، از سه سال قبل ارسال پرونده قنات هاي ايران براي ثبت جهاني به يونسکو آغاز شد و يازده قنات از ميان 32 هزار رشته قنات در ايران به عنوان قنات‌هاي قابل ثبت به عنوان ميراث جهاني در يونسکو معرفي شدند. ليلا کفاش‌زاده کارشناس ميراث فرهنگي مي‌گويد، براي ثبت بنايي به عنوان ميراث فرهنگي در يونسکو، اولا بايد اثر قدمتي داشته باشد، چرا که وقتي نام ميراث روي اثري مي‌گذاريم، يعني چيزي که از نسل‌هاي قبل به ارث رسيده است.