نگاهى كوتاه به تنگه ى استراتژيك هرمز.

۵۵آنلاین :

پريسا اميدى

كارشناس علوم سياسى

نام هرمز بنا بر منابع تاریخی در قدیم «هورموغ» بوده که مغ در گویش بومی استان هرمزگان به معنای نخل است. از سویی این واژه می‌تواند از ترکیب هور+موغ (موغستان) به معنی آبراهه موغستان (ایالت قدیم جنوب ایران یا میناب کنونی) ساخته شده باشد.

شباهت ظاهری تلفظ امروزی یعنی هرمز با نام اهورامزدا سبب شده در میان عوام ارتباطی میان این دو نام تصور شود که این تصور مبنایی در شواهد تاریخی ندارد. افزون بر آن، مختصر شدهٔ نام اهورا مزدا، هرمَزد (hormazd) با فتح میم است و با تلفظ هرمُز (hormoz) تفاوت دارد.

این تنگه در طول تاریخ شاهد منازعات بین‌المللی بسیار میان پادشاهان ایران همچون نادرشاه و شاه عباس بزرگ و محمدرضا شاه پهلوی و نظام جمهوری اسلامی ایران با بیگانگان همچون اسپانیایی‌ها، پرتغالی‌ها، بریتانیایی‌ها و آمریکایی‌ها بوده‌است.

تنگه هرمز دومین تنگه بین‌المللی شلوغ دنیاست. هر روز حدود ۱۶٫۵ تا ۱۷ میلیون بشکه نفت خام (برآورد ۲۰۰۶) که معادل ۴۰ درصد کل نفت حمل شده توسط کشتی‌های نفت‌کش و نزدیک به ۲۵ درصد کل عرضه جهانی نفت است. حدود ۶۸ درصد ذخایر شناخته‌شده نفت و گاز طبیعی دنیا در خلیج فارس قرار دارد و امنیت تنگه هرمز نقش کلیدی در تأمین بی‌وقفه انرژی دنیا دارد. بیشتر این نفت به بازارهای آسیا، ایالات متحده و اروپای غربی می‌رود و ۷۵ درصد نفت خام ژاپن از این مسیر وارد می‌شود. بیشتر صادرات نفت خام در مسیرهای بسیار طولانی از طریق نفت‌کش‌های بسیار بزرگ انجام می‌شود که توانایی حمل بیش از دو میلیون بشکه در هر سفر دارند.

حکومت ایران در موارد متعددی در پاسخ به اعمال تحریم‌های آمریکا و غرب علیه ایران توسط مسئولین حکومت ایران تهدید به بستن تنگه هرمز کرده‌است. بر اساس یک سناریو این کار از طریق مینگذاری سطح دریا و سپس استفاده از موشک‌های ضدکشتی کروز و زیردریایی‌های کوچک برای اختلال در عملیات مین‌روبی انجام می‌شود.

باریک‌ترین بخش تنگه هرمز ۲۱ مایل دریایی (۳۹ کیلومتر) عرض دارد. این بخش به دو قسمت تقسیم می‌شود: از ساحل ایران تا ۱۰.۵ مایل جزء آب‌های سرزمینی ایران بوده، و ۱۰.۵ مایل باقی‌مانده جزء آب‌های سرزمینی عمان محسوب می‌شود. تمام کشتی‌های عبوری باید از آب‌های سرزمینی ایران یا عمان عبور کنند.

در مورد وضعیت حقوقی تنگه هرمز هیچ گونه معاهده خاصی بین ایران و عمان وجود ندارد در نتیجه با استنباط از مفهوم مخالف بند ج ماده ۳۵ کنوانسیون ملل متحد در مورد حقوق دریاها این تنگه تابع مقررات عهدنامه یادشده است. بر اساس این کنوانسیون، کشتی‌های کشورهای عضو می‌توانند در شرایط صلح در صورت «بی‌ضرر» بودن ِ رفت و آمد، از آب‌های سرزمینی یکدیگر عبور کنند. بند ۱۹ این کنوانسیون عبور بی‌ضرر را به شکل زیر تعریف می‌کند:

عبور در صورتی بی‌ضرر است که به صلح، نظم، و یا امنیت کشور ساحلی خللی وارد نکند. چنین عبور و مروری باید با حفظ شرایط این کنوانسیون و دیگر قوانین بین المللی صورت گیرد.

در صورتی که یک کشتی در آب‌های سرزمینی یک کشور دیگر به هر یک از اقدامات زیر دست بزند، عبور و مرور آن مخل صلح، نظم عمومی و یا امنیت کشور ساحلی تلقی می‌شود:

هر گونه تهدید یا استفاده از زور علیه حاکمیت، تمامیت ارضی یا استقلال سیاسی کشور ساحلی، یا هر گونه نقض قوانین بین المللی که در منشور سازمان ملل تجسم یافته است.

هر گونه استفاده یا تمرین با سلاح، از هر نوعی که باشد.

هر گونه عملی با هدف کسب اطلاعاتی که علیه امنیت یا وضعیت دفاعی کشور ساحلی تلفی شود

اقدام به هرگونه عملیات پروپاگاندا که وضعیت دفاعی یا امنیت کشور ساحلی را هدف قرارداده باشد.

پرواز، فرود یا حمل هرگونه هواپیما

استفاده از، فرود آوردن یا همراه داشتن هرگونه ادوات نظامی

بارکذاری یا تخلیه‌ی هرگونه کالا، ارز یا افرادی که با قوانین یا مقررات گمرکی، مالی، مهاجرتی یا بهداشتی کشور ساحلی منافات داشته باشد

هرگونه عمل تعمدی و ایجاد آلودگی که با این کنوانسیون منافات داشته باشد.

هر شکلی از فعالیت‌های ماهیگیری

اقدام به فعالیت‌های تحقیقی یا سرشماری

هر اقدامی که هدف آن اختلال هر سامانه مخابراتی یا دیگر امکانات یا تاسیسات کشور ساحلی باشد

هر کار دیگری که عبور و مرور مستقیما به آن متکی نیست.

اما در شرایط جنگی مقرارات حقوق جنگ حاکم است که بر اساس آن اگر یکی از دو کشور ایران یا عمان درگیر جنگ باشند از حق بازرسی کشتی‌های عبوری برخوردارند. ایران از این حق در دوران جنگ به خوبی استفاده کرد.

ایران در امضای کنوانسیون ملل متحد در مورد حقوق دریاها این را اضافه کرده‌است که حق عبور مرور کشتی‌ها را فقط در مورد کشورهایی به رسمیت خواهد شناخت که این کنوانسیون را امضا کرده اند، و در مورد کشورهای دیگر، مانند ایالات متحده که عضو این کنوانسیون نیست، کنوانسیون قبلی ۱۹۵۸ ژنو را معتبر می‌داند. لازم به ذکر است که هم بر اساس کنوانسیون ملل متحد در مورد حقوق دریاها، و هم بر اساس کنوانسیون قبلی ۱۹۵۸ ژنو، هرگونه متوقف کردن بی‌دلیل کشتی‌ها ممنوع است.

قابل توجه است که قسمت عمده طرح‌های تفکیک تردد کشتی‌ها در داخل تنگه هرمز در طرف عمانی تنگه هرمز قرار گرفته‌است.

در مورد عبور بی‌ضرر از تنگه‌های مورد استفاد کشتیرانی بین‌المللی، اختلافی در تفسیر حقوق دولت ساحلی و حقوق دولت‌های صاحب پرچم کشتی‌های عبوری تجاری یا نظامی وجود ندارد. بر این اساس دولت‌های ساحلی، صاحب منطقه خود در داخل تنگه هستند و می‌توانند در آنجا هرگونه بهره‌برداری انجام بدهند ولی حق تعلیق عبور دیگران و ایجاد مزاحمت برای اعمال حق عبور بی‌ضرر توسط آنها را ندارند.

با اين تاريخچه ى كوتاه و بيان نظام حقوقى مربوطه به بررسى تنش هاى جديد اين تنگه ميپردازيم.

در پى تنش هاى صورت گرفته براى عبور كشتى ها به خصوص نفتكش ها در تنگه ى هرمز به دنبال توقيف نفتكش انگليسى و صحبت هاى ايران مبنى بر اينكه اگر لازم باشد تنگه بسته خواهد شد؛آمريكا به دنبال راه اندازى ائتلافى براى حفظ امنيت و به دست گرفتن كنترل تنگه بدون حضور ايران است كه طبق گفته ى دكتر محمدجواد ظريف وزير امور خارجه ى ايران تامين امنيت تنگه ى هركز بدون ايران امكانپذير نيست.ظريف همچنين تاكيد كرد كه براى حل مشكل به وجود آمده بهتر است ابتدا از راه ديپلماتيك عمل شود.

فرمانده ى نيروى دريايى سپاه هم خاطر نشان كرد كه تا زمانى كه ما خود به صادرات به خصوص صادرات نفت ميپردازيم تنگه با امنيت كامل باز است.

كشور هاى اروپايى هم از اين تصميم آمريكا براى گرفتن قدم به قدم كنترل تنگه ى استراتژيك هرمز از ايران استقبال كرده امد و به دنبال برگزارى نشست هاى مختلف و همراه كردن كشورهاى ديگر از جمله كشورهاى حاشيه ى خليج فارس هستند.

اما با گذشت زمان و عدم پيوستن كشورها به ائتلاف آمريكا با همراهى انگليس،وزير امور خارجه ى انگليس اذعان داشت كه بايد به دنبال كاهش تنش با ايران باشند.

علت عدم پيوستن دولت هاى عزبى به اين ائتلاف روشن نيست اما ميتوان حدس زد كه به اين نكته پى برده اند كه اگر كنترل تنگه از دست ايران خارج شود اوضاع به مراتب بدتر خواهد شد.

به دنبال راى دادگاه جبل الطارق مبنى بر آزادسازى نفتكش توقيف شده ى ايران توسط بريتانيا اين موضوع به اين صورت به نظر ميرسد كه ديگر پمپئو نميتواند اقدام كافى و درستى براى ادامه ى سناريوى بدست گيرى كنترل تنگه داشته باشد،زيرا اوضاع اصلا به نفع غرب پيش نميرود.

سپاه و وزارت دفاع تمام آمادگى خود را مبنى بر كنترل تنگه ى هرمز اعلام كرده اند و البته اين نكته نبايد فراموش شود كه ايران هميشه گزينه ى ديپلماتيك را در اولويت دارد.

اين مسئله هم گواه ديگرى بر پيروزى روش ديپلماتيك و قانونى بر ديگر روش ها در عرصه ى بين الملل است.