محمد الباجی قاید السبسی؛ رئیس‌جمهوری که عاقبت به خیر شد

گفته می‌شود مرگ چنان مهیب است که وقتی کسی می‌میرد، مردم خطا‌های او را فراموش کرده و به ذکر محاسن او می‌پردازند. این قاعده اما، بر بسیاری از رهبران عرب صدق نمی‌کند. رهبرانی که ریاست را به ضرب و زور، مادام العمر کرده و کل کشور را برای چند دهه به نام خود زده‌اند. هنگام مرگ چنین رهبرانی، مردم عرب معمولا برای مدت کوتاهی نفس راحتی می‌کشند تا اینکه مستبد دیگری روی کار بیاید و بار دیگر رعب و وحشت را حکفمرما کند. در این بین، تونس، تنها کشور عربی بود که پس از سال ۲۰۱۱ توانست با رهبری کسانی همچون محمد الباجی قاید السبسی از این چرخه هولناک رها شود. السبسی روز پنج‌شنبه در سن ۹۲ سالگی درگذشت و ملت خود را در اندوهی عمیق فرو برد.

صبح شنبه رأس ساعت ۱۱ به وقت تونس، مراسم تشییع جنازه قاید السبسی، رئیس‌جمهور فقید تونس، با حضور نمایندگان و رهبران سایر کشورها، از جمله ایمانوئل ماکرون، رئیس‌جمهور فرانسه، از کاخ ریاست‌جمهوری کارتاژ شروع شد. دولت تونس در پی وفات رئیس‌جمهور، به مدت یک هفته در کشور عزای عمومی اعلام کرد. علاوه بر این، هفت کشور عربی، به همین مناسب، سه روز عزای عمومی اعلام کردند و پرچم‌های خود را به حالت نیمه افراشته درآوردند.

السبسی از معدود رهبران عرب بود که بخش گسترده‌ای از جهان عرب، از مردم عادی و سلبریتی‌ها گرفته تا سیاستمداران و دولتمردان، به خاطر درگذشت‌اش متأثر و متألم شدند. دلیل این امر، شهرت و اعتباری است که رئیس‌جمهور فقید در طول نزدیک به هفت دهه فعالیت سیاسی از خود برجای گذاشته است.

مردم تونس در غم فقدان رئیس‌جمهورشان به سوگ نشستند.

امروز نام السبسی به عنوان کسی که تونس را با کمترین هزینه به ساحل دمکراسی رساند، در تاریخ ثبت شد. چنین دستاوردی ناظر به نقش سیاسی السبسی در سال‌های اخیر است. اما سابقه فعالیت‌های سیاسی او به قبل از استقلال تونس در سال ۱۹۵۶ از استعمار فرانسه بازمی‌گردد. السبسی در سال ۱۹۲۶، در محله اعیان‌نشین «سیدی بوسعید» پایتخت تونس دیده به جهان گشود و در سال ۱۹۵۰ از دانشکده حقوق در پاریس فارغ التحصیل شد. اولین فعالیت‌های سیاسی او در همین دوران دانشجویی آغاز شد. یعنی زمانی که با پسر الحبیب بورقیبه آشنا شد و نهایتا از طریق همین آشنایی با خود بورقیبه، پدر معنوی‌اش، ارتباط برقرار کرد.

کارنامه سیاسی السبسی طولانی و فراز ونشیب‌های زیادی دارد. آنچه امروز به مناسبت درگذشت این سیاستمدار کهنه‌کار مهم است، درس‌هایی است که می‌توان از این کارنامه گرفت.

۱- از میان کشور‌های عربی که در جریان «بهار عربی» دستخوش انقلاب و بحران شدند، فقط تونس به دمکراسی رسید. تقریبا تمام انقلابات دیگر کشور‌های عربی شکست خوردند و در برخی موارد به نابودی کشور منجر شدند. امروز، بسیاری از شهروندان این کشورها، به تونس و سرنوشت آن غبطه می‌خورند. تونس دمکراتیک شد، بدون اینکه شهر‌های آن بمباران و خالی از سکنه شود. تونس دمکراتیک شد، بدون اینکه کشور دچار هرج و مرج و ناامنی شود. تونس دمکراتیک شد بدون اینکه کودتایی در آن اتفاق بیافتند یا کشور تجزیه شود. هیمنطور می‌توان لیست بلندبالایی از این تفاوت‌ها تهیه کرد. درست است که در موفقیت تونس عوامل و شرایط اجتماعی و سیاسی زیادی دخیل هستند، اما بدون شک حضور رهبران با درایتی مثل السبسی، نقش تعیین‌کننده‌ای در موفقیت تونس داشت.

تیتر روزنامه الشروق تونس: "ملت با رئیس‌جمهورش وداع می‌کند"

۲- السبسی یکی از رجال سیاسی نظام سابق بود که در نظام جدید (که پس از انقلاب سال ۲۰۱۱ برقرار شد) فرصت یافت دوباره فعالیت سیاسی کند و نقش مهمی در ساختن تاریخ کشورش ایفا کند. این نکته از این منظر مهم است که در خاورمیانه معمولا به هنگام وقوع انقلاب، سیاستمداران نظام سابق یا کشته می‌شوند یا به زندان افکنده می‌شوند. اگر هم آزاد بمانند، دیگر مجالی برای فعالیت سیاسی نخواهند داشت. اما السبسی، به رغم اینکه از زمان حکمرانی الحبیب بورقیبه (اولین رئیس‌جمهور تونس بعد از استقلال و پدر معنوی این کشور) چندین بار به وزارت و حتی به ریاست پارلمان رسیده بود، بعد از انقلاب ۲۰۱۱ بار دیگر در سپهر سیاسی تونس نقش‌آفرینی کرد.

۳- اما مهمترین دستاورد السبسی، نوع مواجهه او با اسلام سیاسی است. در جهان عرب، بعد از یک قرن، هنوز هم این بحث شدیدا مطرح است که اسلام و سیاست چه نسبتی با هم دارند. در این زمینه، دو گروه عمده وجود دارند که دیدگاه‌های افراطی یا تفریطی دارند. یک گروه، لیبرال‌ها و دمکراسی‌خواهان هستند که اینان تحت تاثیر غرب، معتقدند دولت باید سکولار باشد و اسلام نباید در حکومت مداخله کند. اینان هر جا قدرت گرفتند اسلامگرایان را قلع‌وقمع و آنان را از سیاست دور کردند. بارزترین نماینده این گروه، عبدالفتاح السیسی، رئیس‌جمهور مصر، است. گروه دوم، اسلامگرایان هستند که آن‌ها هم هنگامی که قدرت را در برخی کشور‌های عربی به دست گرفتند، عرصه را بر لیبرال‌ها تنگ کردند. عمر البشیر، دیکتاتور سابق سودان، یکی از نمایندگان همین گروه بود که اتفاقا پس از سرنگونی او، قدرت از اسلامگرایان به دست لیبرال‌ها افتاد. السبسی توانست این چرخه را در تونس متوقف کند. او به رغم اینکه یک لیبرال بود، اما زمانی که در قدرت بود هرگز اسلامگرایان را از قدرت محروم نکرد و حتی در برخی موارد با آن‌ها ائتلاف کرد.

سال ۲۰۱۳، برای تونس سال سختی بود. اوضاع می‌رفت تا تونس را به لیبی دیگری تبدیل کند. اما درایت و هوشمندی السبسی مانع از بحرانی شدن اوضاع شد. در این سال، دو تن از مخالفان حزب اسلامگرای «النهضه» - شکری بلعید و محمد البراهمی - به شکل مشکوکی ترور شدند. اسلامگرایان که قدرت را در دست داشتند، به ترور این دو فعال سیاسی متهم شدند. بحران سیاسی کل تونس را فراگرفت. مردم به خیابان‌ها ریختند و اصناف، اعتصاب کردند. در وهله اول به نظر می‌رسید، تونس به سمت جنگ داخلی حرکت می‌کند. اینجا بود که السبسی وارد عرصه شد و با راشد الغنوشی، رهبر حزب النهضه، تعامل کرد. در همان سال، توانست با تاسیس ائتلافی از سایر نیروها، اسلامگرایان را بوسیله صندوق رأی از قدرت کنار بزند. اما به رغم پیروزی، با النهضه ائتلاف کرد. امری که باعث شد برخی از اعضای حزبش، «ندای تونس»، از او جدا شوند. السبسی با مدیریت هوشمندانه امور، هم از حذف کامل اسلامگرایان از حکومت جلوگیری کرد و هم سازوکار‌های دمکراتیک را نهادینه کرد. به همین دلیل، محمد الناصر، رئیس‌جمهور موقت تونس، در مراسم تشییع جنازه السبسی به او لقب «مهندس همبستگی ملی» داد.

مراسم رسمی تشییع جناره السبسی

۴- روزی که کاخ ریاست‌جمهوری کارتاژ، خبر مرگ السبسی را به طور رسمی اعلام کرد، مردم تونس اندوهگین و نگران شدند. اندوهگین، به جهت از دست دادن رئیس‌جمهور و نگران از این جهت که مبادا انتقال قدرت به شکل آرام انجام نشود. درست است که تونس نظام سیاسی دمکراتیکی دارد، اما به هر حال این کشور تا همین چند سال پیش، به طور استبدادی اداره می‌شد. مردم تونس از گذشته نزدیک خود نگران بودند. اما السبسی به گونه‌ای حکمرانی کرد که این معضل هم حل شود. چند ساعت پس از اعلام درگذشت السبسی، طبق سازوکار‌های قانون اساسی، محمد الناصر، رئیس پارلمان ، تا زمان برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری، به عنوان رئیس‌جمهور موقت تونس سوگند یاد کرد. از سوی دیگر، نهاد‌های ذیربط اعلام کردند که در سپتامبر آینده، زودتر از موعد مقرر، انتخابات ریاست‌جمهوری برگزار خواهد شد. السبسی برخلاف برخی رهبران عرب، هرگز برای بعد از مرگش برنامه خاصی ارائه نکرد. نه فرزندش را جانشین خود کرد و نه کسی را برای منصب ریاست جمهوری معرفی کرد. او به سازوکار‌های قانون اساسی ایمان داشت و مطمئن بود که حتی اگر تونس برای اولین بار رئیس‌جمهور منتخب خود را از دست بدهد، قانون اساسی، انتقال آرام قدرت را تضمین خواهد کرد. امروز، تونسی‌ها خوشحال هستند که کشورشان به عنوان یک دمکراسی نوپا، چنین آزمونی را پشت سر می‌گذارد. آزمونی که در سرزمین استبداد زده عرب اهمیت زیادی دارد. در همین رابطه روزنامه دولتی تونسی «لا پرس» نوشت: «زنان و مردان تونس آزمون سختی دارند تا ثابت کنند شایسته دمکراسی هستند. آن‌ها در آزمون متقاعد کردن کل جهان به اینکه تونس یک کشور دمکراتیک است، قبول شدند.»