آیا توسعه آمرانه در عربستان به نتیجه خواهد رسید؟

۵۵آنلاین :

محمد بن سلمان برنامه دارد که کشورش را از اعتیاد به نفت رهایی بخشد اما این رویای دیرینه به دلیل روبه­رو بودن عربستان سعودی با چندین مشکل اساسی، به واقعیت تبدیل نخواهد شد.

از زمان کشف نفت در عربستان سعودی، طلای سیاه تنها منبع اقتصادی این کشور بوده است. تا به امروز و قبل از طرح «چشم انداز ۲۰۳۰». دولت‌هایی که پشت سر هم در عربستان سر کار آمده‌اند، ۱۰ برنامه توسعه­ای را معرفی کرده‌اند که اولین آن در سال ۱۹۷۰ و آخرین آن نیز در سال ۲۰۱۵ بوده است. هدف استراتژیک تمام این برنامه‌ها نیز این بوده که از وابستگی بیش از حد پادشاهی به نفت، به سمت متنوع سازی اقتصاد حرکت کنند. اما می‌توان گفت که حداقل ۹ مورد این برنامه‌ها به طور فاجعه­آمیزی با شکست روبه­رو بوده و به هیچ وجه به هدفی که مد نظر داشته، دست نیافته است. نتایج حاصل از برنامه آخر یعنی دهمین برنامه توسعه­ای عربستان سعودی که با نام «طرح گذار ملی» یا NTP شناخته می‌شود، هنوز قابل مشاهده است. این برنامه پنج ساله که سال‌های ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۰ را پوشش می‌دهد. در واقع اولین فاز از برنامه­ای بزرگ­تر با نام چشم انداز ۲۰۳۰ (2030 ,Visitor) است.

• اعتیاد به نفت ادامه خواهد داشت

چشم انداز ۲۰۳۰ بیان می‌کند که دولت با فروش دارایی‌های عمومی خود، افزایش درآمد از طریق کانال‌های جدید درآمدی جز نفت و همچنین سرمایه گذاری مجدد روی صندوق‌های سرمایه گذاری، به اهداف خود دست خواهد یافت. اما این حرف رؤیایی بیش نیست و به واقعیت تبدیل نخواهد شد زیرا ارزش این دارایی‌هایی که حرف آن زده شد، هنوز از اقتصاد وابسته به نفت، مشتق می‌شود. در واقع وابستگی اقتصاد عربستان سعودی به نفت است که به دارایی‌هایی که دولت عربستان از طریق فروش آن‌ها قصد درآمدزایی دارد، ارزش می‌بخشد. بنابراین اگر وابستگی به نفت نباشد، آن دارایی‌ها نیز ارزش نخواهند داشت.

در جولای سال ۲۰۱۷، دولت عربستان، خبر از اجرای برنامه‌هایی برای فروش سهام اقلیت (تا سقف ۴۹ درصد) فرودگاه ملک خالد داد؛ فرودگاهی که در سال ۲۰۱۶، 5/22 میلیون مسافر را جابه­جا کرده بود. اما این سطح بالا از مسافرت مردم تنها به این دلیل است که دولت پول‌های نفتی خود را خرج می‌کند. در واقع مردم در عربستان سعودی در نتیجه اینکه دولت این کشور پول­های نفتی را به بازار تزریق می‌کند، به این توانایی مالی دست یافته‌اند که تا این اندازه از حمل و نقل هوایی استفاده کنند. بنابراین می‌توان گفت که 5/22 میلیون مسافر فرودگاه ملک خالد، تنها یک ارزش مصنوعی برای صنعت حمل و نقل عربستان است. پس به­رغم ادعای دولت این کشور فروش سهام فرودگاه ملک خالد نمی‌تواند متنوع سازی اقتصاد به شمار آید و تغذیه اقتصاد از همان منبع قبلی یعنی نفت است.

برای سرمایه گذاران نیز آینده می‌تواند تیره و تار باشد زیرا به دلیل نوسانات قیمت نفت و وابستگی پیوسته دولت سعودی به نفت برای تأمین بودجه‌اش، حرفه­ای­های سرمایه گذاری، مبنا و اساس اقتصادی قابل قبولی را که تصمیمات خود را با توجه به آن اتخاذ کنند، نخواهند یافت.

همچنین ریاضی برنامه دارد که بخشی از شرکت ملی نفت آرامکو را که بزرگ‌ترین تولیدکننده نفت در جهان است، به فروش برساند. نهایتاً نیز پادشاهی عربستان سعودی تلاش می‌کند بزرگ‌ترین صندوق سرمایه گذاری عمومی جهان (PIF) را پایه گذاری کند که تخمین زده می‌شود ارزش آن به دو تریلیون دلار برسد. دولت عربستان انتظار دارد این صندوق، سوخت جدید این کشور باشد و در نتیجه بتواند از این منبع جدید برای سرمایه گذاری­های جدید و سود سازی مداوم به منظور تأمین مالی مصرف در حال افزایشی که بودجه محور است، بهره برد.

با تمام این‌ها، تصمیم برای فروش فرودگاه و مهم­تر از آن، فروش سهام شرکت نفت آرامکو که تنها منبع درآمدی عربستان سعودی است. حرکت‌های اساسی­ای هستند که سرنوشت سعودی‌ها را تعیین می‌کنند. به همین جهت این اقدامات باید به تأیید عمومی برسند و تصمیماتی از این دست، فراتر از این هستند که تنها از سوی یک فرد، حتی پادشاه یا پسرش اتخاذ شوند. این کار تنها می‌تواند از طریق گفت­وگوی عمومی آزاد و یک همه­پرسی باز صورت گیرد. اما سال‌هاست که در عربستان سعودی، خواست سیاسی و ظرفیت نهادی برای این کار وجود ندارد. در عوض، محیطی بر این کشور حاکم است که تمام اعتبارات و همچنین تمام شماتت‌ها معطوف به دولت می‌شود. اما نباید این گونه باشد، دولت عربستان سعودی برای جلوگیری از شوک­های سیاسی، باید اجازه دهد مشارکت عمومی در این کشور رخ دهد.

• آیا کسی می‌داند سعودی­ها چه می‌کنند؟

دولتی که همواره به حصول پول راحت تکیه داشته است، شایستگی این را که رهبری عربستان سعودی را در دوره پس از نفت بر عهده بگیرد، ندارد. ریاضی با فقدان ظرفیت فرهنگی برای مدیریت عربستان در یک دنیای جدید، مواجه است. فروش نفت، همواره جریان­های نقدی سریع و مداومی را برای سعودی‌ها به همرار داشته است که این وضعیت، در تضاد با رویکرد سرمایه گذاری با هدف خلق پول در بلندمدت است.

تاریخ سرمایه گذاری­های دوات سعودی نشان می‌دهد زمانی که حرف از سرمایه گذاری به میان می‌آید. دولت سعودی بسیار بی­نظم عمل می‌کند. در زمان افزایش قیمت نفت، ریاض معمولاً مازاد پول نقد خود را به طور بین­المللی سرمایه گذاری می‌کند و در زمان کاهش قیمت نفت، برای نقد کردن دارایی‌های خود بسیار شتابزده و عجولانه تصمیم می‌گیرد. این رویکرد که اجازه آزمایش زمان را نمی‌دهد، باعث شده سرمایه گذاری‌های عمومی دولت عربستان سعودی طی دهه‌ها با شکست روبه رو شود. هم­بخشی بسیار محدود سرمایه گذاری­های سعودی‌ها طی این دهه‌ها به تولید ناخالص داخلی این کشور، حاکی از این شکست است. مضاف بر این، چشم انداز ۲۰۳۰ بیان می‌کند پولی که از فروش دارایی‌های عمومی حاصل می‌شود، به منظور کسب سودهای کلان سرمایه گذاری می‌شود. اما حرفه­ای­های مالی و سرمایه گذاری همواره اذعان داشته‌اند که طرح‌های سرمایه گذاری که با هدف سودهای کلان اجرایی می‌شوند، بسیار ریسکی هستند. با توجه به این‌ها، آیا دولت سعودی و مردم عربستان می‌دانند چه چیزی در اتخاذ چنین تصمیم‌هایی دخیل است؟

تجربه نشان داده است که دولت عربستان در سرمایه گذاری­های خود از فقدان انضباط نفس یا آنچه معلمان سرمایه گذاری آن را هوش هیجانی می­نامند، رنج می‌برد. هوش هیجانی، صرف نظر از هرگونه فشار روی تصمیم گیرنده، مانند افت قیمت نفت، شاخصه اصلی برای سود سازی از سرمایه­گذاری­هاست.

همچنین این سؤال مطرح است که آیا ریاض ظرفیت تکنیکی برای اتخاذ تصمیمات اثربخش و کارا را هنگام خروج از مواضع بد و پایین نگاه داشتن ضرر و همچنین صبر کردن برای افزایش قیمت‌ها دارد یا خیر.

• قدرت بیش از اندازه در یک جا

پادشاهی عربستان، سیستمی با تمرکز قدرت است که نه تنها هرگونه تلاش جدی برای بحث در مورد تصمیمات بزرگ را بلوکه می‌کند، بلکه نتیجه دادن تلاش‌ها برای متنوع سازی اقتصاد از طریق و وابسته کردن آن به سرمایه انسانی به جای وابستگی به نفت می‌شود.

سیستم آموزشی سعودی‌ها را در نظر بگیرید. در یک اقتصاد جهانی شده، استانداردهای مهارتی وجود دارند که همه سیستم­های آموزشی نیاز است که خود را به آن استانداردها برسانند. برای مثال به ایرلند نگاه کنید؛ در این کشور گروه متخصصی وجود دارند که روی مهارت‌های مورد نیاز برای آینده تحقیق به عمل می‌آورند و طیف وسیعی توانایی‌هایی که نیروی کار کشور در آینده برای بیکار نبودن در اقتصاد مدرن به آن‌ها نیازمند است، تعیین می‌کنند.

مهارت‌های بنیادی مورد نیاز برای یک فرد که می‌خواهد وارد بازار کار شود، شامل ادبیات، ریاضیات، اطلاعات پایه در مورد آن شغل و تکنولوژی ارتباطات می‌شود. در نهایت مهارت‌های مفهومی و فکری مانند تحقیق، تجزیه و تحلیل، حل مساله، برنامه­ریزی، تفکر بحرانی و توانایی‌های خلاقانه برای وارد بازار کار شدن مورد نیاز است. اما سیستم آموزش عربستان سعودی، به سختی مهارت‌های پایه همانند ادبیات عرب و ریاضیات را به رغم بودجه فضایی آموزش، به دانش آموزان خود یاد می‌دهد. بودجه عربستان روی آموزش در سال ۲۰۱۷ معادل ۵۳ میلیارد دلار بود.

یک گزارشی OECD در سال ۲۰۱۶ بیان می‌کند که درصد افرادی که امروزه در عربستان سعودی درس می‌خوانند و انتظار می‌رود در آینده تا درجه کارشناسی ارشد (یا مدرک معادل) ادامه تحصیل دهند، میان کشورهای OECD یکی از پایین‌ترین‌هاست و طبق داده‌ها، عربستان مسعودی در این شاخص رتبه ۳۷ را از ۳۸ کشور دارد. مشکل عربستان محدود به تعداد فارغ التحصيلان دانشگاهی نیست. یک دهه پیش، از محمد الحسن، معاون امور آموزشی در دانشگاه ملک سعود پرسیده شد که چرا با اینکه بسیاری از کارکنان این دانشگاه، فارغ التحصیلان دانشگاه‌های مطرح دنیا همچون ییل، هاروارد و استنفورد هستند، هیچ پیشرفتی حاصل نمی‌شود؟ پاسخ محمد الحسن این بود که در عربستان، بودجه­ای برای تحقیقات در نظر گرفته نمی‌شود، بنابراین محیط مناسب برای پیشرفت فراهم نیست.

یکی از اصلی‌ترین دلایل این شکست دولت در عربستان سعودی، فقدان نظارت است. برای مثال در سال 2014، خبر اجرایی شدن پروژه آموزشی ملک عبدالله یعنی اصلاح بخش آموزش عمومی که یک برنامه چهارساله با ارزش بیش از ۲۱ میلیارد دلار بود، داده شد. اما ملک عبدالله در ژانویه سال ۲۰۱۵ از دنیا رفت و یک حاکم جدید به تخت نشست. ملک سلمان از آن زمان، استراتژی‌های جدیدی را مد نظر قرارداد که اغلب آن‌ها، برنامه‌های قبلی را باطل می‌کرد و با آن‌ها همخوانی نداشت. اما چه بر سر بودجه عظیمی که ملک عبدالله به برنامه اصلاحات آموزشی اختصاص داده بود آمد؟ یا سؤال دیگر این است که در نهایت برنامه اصلاحات آموزشی به کجا ختم شد؟ نظارت نداشتن روی سیستم آموزشی همچون دیگر سیستم‌های دولتی و نبود نهادهای حسابرسی مناسب که به فساد آلوده نباشند، باعث می‌شود که سرمایه گذاری روی آموزش، همچون سرمایه گذاری روی دیگر بخش‌های کلیدی عربستان، با شکست روبه­رو شود و تا زمانی که این وضعیت ادامه داشته باشد، متنوع سازی اقتصاد و گذر از اقتصاد نفتی، در عمل غیرممکن خواهد بود.

• نتیجه چیست؟

ممکن است بعضی به این نتیجه برسند که با توجه به وضعیت موجود و کیفیت حکمرانی حال حاضر در عربستان سعودی، هیچ گونه متنوع سازی اقتصادی در این کشور قابل دسترسی نخواهد بود. در واقع شکست ریاضی در متعادل سازی قدرت، اگر بخواهیم به طور ساده بگوییم، کاملاً با هدفی که محمد بن سلمان در سر دارد، تناقض دارد. فساد ساختار یافته در این کشور، به طور اساسی، هزینه‌های اجرای تمامی پروژه‌های دولتی را افزایش و در واقع، تمام پول باد آورده ناشی از درآمدهای نفتی را هدر می‌دهد. اگر محمد بن سلمان واقعاً در نظر دارد به چشم انداز ۲۰۳۰ جامه عمل بپوشاند، تمرکززدایی سیاسی و اقداماتی جدی برای کاهش فساد، تنها راه آن خواهد بود. اما مساله اینجاست که این امر، تنها از طریق بهبود کیفیت آموزش و آزادی افکار و آزادی بیان، محقق خواهد شد. در وضعیت کنونی، سیستم آموزشی عربستان سعودی، تنها به نرخ بیکاری در این کشور می‌افزاید، زیرا فارغ التحصیلانی را وارد جامعه می‌کند که انتظار دارند به دلیل چندین سال گذراندن وقت در مدارس و دانشگاه‌ها، شغلی با حقوق بالا و کم دردسر داشته باشند و این در حالی است که مهارت‌های مورد نیاز برای اشتغال در سطح عالی را فرا نگرفته‌اند. بنابراین تن به هر کاری نمی‌دهند و در عین حال، توانایی انجام کارهای رده بالا را نیز ندارند و بیکار می‌مانند. سیستم آموزشی عربستان باید جای خود را به سیستم دیگری که مهارت‌های تحلیلی و مفهومی را به دانش آموزان و دانشجویان بیاموزد بدهد. در غیر این صورت، دولت این کشور در سال‌های آتی با مشکلات جدی روبه­رو خواهد شد.

مضاف بر این‌ها، حمایت از آزادی افکار و آزادی بیان، می‌تواند در بلندمدت، فضایی را برای ایجاد تغییرات لیبرالی در کشور فراهم آورد. این امر باعث به وجود آمدن چارچوبی خواهد شد که در آن، ایده‌های قدیمی که شکست خورده‌اند، جای خود را به ایده‌های جدید دهند.