‌تلفن همراه برای ‌ هشدار پیش‌هنگام زلزله

‌هفته گذشته در آمریکا اعلام شد که از 22 مرداد 99 در ایالت کالیفرنیا گوشی تلفن همراه هوشمند که بر پایه سیستم‌عامل اندروید کار می‌کند، به سامانه هشدار پیش‌هنگام زلزله می‌پیوندد. عملا هر گوشی هوشمند به یک لرزه‌نگار تبدیل می‌شود تا وظیفه اطلاع‌رسانی از رسیدن موج مخرب زلزله را به‌صورت هشدار پیش‌هنگام و به‌صورت خودکار بر عهده بگیرد. این کار نتیجه پروژه‌ای بود که در دهه گذشته ابتدا بر پایه به‌کار‌گیری رایانه‌های شخصی هوشمند و قابل حمل (لپ‌تاب‌ها) و به‌تدریج بر پایه گوشی‌های موبایل هوشمند در ایالت کالیفرنیا در حال انجام بود. کار‌های علمی در سازمان زمین‌شناسی ایالات متحده با همکاری دانشگاه‌های استنفورد و برکلی و اجرای کار در شرکت‌های دانش‌بنیان مستقر در سیلیکون‌ولی انجام می‌شد. در ماه‌های اولیه سال 2015 اوباما موافقت کرد تا پنج میلیارد دلار به همین پروژه اختصاص یابد تا عملا رؤیای «شهروند-لرزه‌نگار»‌ها به تحقق بپیوندد.‌حال به‌عنوان یکی از مهم‌ترین خروجی‌های این برنامه علمی، در یکی از شرکت‌های دانش‌بنیان وابسته به دانشگاه برکلی، ابزارک (اپلیکیشن) «مای-شیک» در سیستم اندروید و در محیط گوگل تولید شده که با وجود آن در گوشی‌های هوشمند هر شهروند چنین ابزاری در نقش یک لرزه‌نگار عمل کند. به محض رخداد اولین ارتعاشات ناشی از زلزله، حسگر این تلفن‌های هوشمند و همراه، آنها را دریافت کرده و به مرکز اصلی گردآوری و پردازش داده‌ها ارسال می‌کند تا پردازش شود. موقعیت هر گوشی، از طریق سامانه موقعیت‌یاب جهانی – جی‌پی‌اس – ثبت و گزارش می‌شود. با انبوه داده‌های دریافتی در مرکز پردازش داده‌ها، اگر تأیید شود که زلزله‌ای رخ داده، هشداری به تلفن همراه تمام مردم آن منطقه پیرامون کانون زلزله ارسال می‌شود و سریع وقوع زمین‌لرزه و درپیش‌بودن موج ثانویه و مخرب را اطلاع می‌دهد و از مردم خواسته می‌شود پناه بگیرند. این پناه‌گیری شامل حرکات ساده و سه‌گانه «بشین، خودت را بپوشان و محکم پایه میز را بگیر» است. با اجراشدن این طرح انتظار می‌رود خسارت‌ها و تلفات ناشی از زلزله‌ها بسیار کاهش یابد. باید به نکته توجه کرد که این سامانه تنها از وقوع زمین‌لرزه‌های بزرگ‌تر از ۴.۵ که قابلیت آسیب‌زا‌یی دارند و فعلا فقط در ایالت کالیفرنیا، خبر می‌دهد ولی در برنامه است که این سامانه جهانی شود.به این ترتیب کالیفرنیا بعد از ژاپن و تایوان سومین منطقه دنیا می‌شود که هشدار پیش‌هنگام زلزله را مستقیم به مردم ارائه می‌کند.استفاده از سامانه‌های هوشمند نیازمند دسترسی به داده‌های سامان‌یافته است.ما در ایران خودمان اکنون حدود 10 سال است که در حال تلاش هستیم تا سامانه هشدار پیش‌هنگام راه‌اندازی کنیم. مطابق انتظار (!) پیشرفتمان بسیار کند بوده است. در صورت فعال‌شدن گسل‌های نزدیک تهران زمان کوتاهی -در حد چندین ثانیه تا 10 ثانیه- برای ارائه هشدار برای فعال‌شدن سامانه‌های ایمنی شهری در اختیار خواهیم داشت، راه‌اندازی سامانه‌های هشدار پیش‌هنگام و واکنش سریع در تهران به‌همین‌دلیل مفید است. این سامانه‌ها برای هشدار پیش‌هنگام در برخی کشورها مانند ژاپن از سال 2007 در سطح ملی (پس از اجرای یک برنامه مطالعاتی و اجرائی هفت‌ساله) و تایوان (از سال 2013) با ارائه هشدار به همه مردم راه‌اندازی شده است. در بعضی کشورهای در‌حال‌توسعه، این کار برای ایمنی سامانه‌های حساس مانند شبکه گاز و مترو (و نه برای شهروندان) راه‌انداری شده است، مانند ترکیه (برای شهر استانبول) با 240 ایستگاه (که اکنون به 450 ایستگاه توسعه یافته است)، رومانی (حدود 110 ایستگاه) و از سال 1990 در شهر مکزیکو سیتی زلزله تهدید مهمی برای مناطق شهری واقع در مناطق زلزله‌خیز محسوب می‌شود و استقرار سامانه‌های هشدار پیش‌هنگام، رویکرد مناسبی برای کاهش تلفات جانی و خسارات مالی در چنین مناطقی است. هشدار پیش‌هنگام زلزله، پیش‌بینی زلزله نیست، عملا از هشدار پیش‌هنگام پس از وقوع زلزله و با استفاده از فاصله زمانی بین رسیدن موج‌های اولیه و ثانویه زلزله، به‌صورت برقراری یک سامانه خودکار استفاده می‌شود. فاصله کانون زلزله از محل یا محدوده‌ای که قصد داریم برای آن هشدار پیش‌هنگام ارسال کنیم، بسیار مهم است؛ برای مثال اگر محل وقوع زلزله در حدود شهر دامغان با فاصله هوایی حدود 300 کیلومتری شرق تهران باشد، تا رسیدن موج ثانویه به تهران حدود یک دقیقه فرصت برای ارائه هشدار به مردم تهران داریم. اگر محل زلزله در حدود دماوند یا آبعلی در استان تهران و در حدود 50 کیلومتری شرق تهران باشد، این فرصت زمانی به حدود 10 ثانیه کاهش می‌یاید. البته از این زمان حدود چهار ثانیه بابت پردازش داده‌ها و ارسال اطلاعات صرف می‌شود، ولی به‌هر‌حال همین ثانیه‌های کم هم می‌تواند- حتی اگر در گام‌های اول هشداری همگانی به مردم داده نشود، - در کاهش خسارت‌های ناشی از تخریب شبکه‌های گاز، نیروگاه‌ها، مخازن سوختی، مترو‌های در حال حرکت و... بسیار مهم باشد.

 همواره و در تمام دنیا نگرانی اولیه آن است که اگر هشدار پیش‌هنگام وقوع زلزله‌ای که در ثانیه‌های دیگر امواج مخربش خواهد رسید، مستقیم در اختیار عموم مردم گذاشته شود، خسارت‌های ناشی از آشتفتگی عمومی، از خسارت‌های خود زلزله نیز فراتر رود، به‌همین‌دلیل است که در بسیاری از کشور‌ها در گام اول سراغ هشدار پیش‌هنگام خودکار فقط برای دستگاه‌های حساس و تأسیسات زیربنایی (مانند شبکه گاز) می‌روند، مانند کاری که در استانبول ترکیه کرده‌اند؛ اما می‌بینیم که در ژاپن، تایوان و اکنون کالیفرنیا، ارائه هشدار را به عموم مردم انجام می‌دهند. وقت آن است که موانع بوروکراتیک را کنار بزنیم و کشور ما نیز که هم نیروی متخصص مسلط به این فناوری و هم زیرساخت فنی لازم را دارد، به این انقلاب فناورانه، حتی در حد استفاده از گوشی‌های تلفن همراه به‌عنوان «شهروند- لرزه‌نگار» بپیوندد. کاری که در حدود سه سال قبل پیگیری‌ها و طراحی اولیه‌اش را در همین ایران خودمان انجام دادیم، ولی هنوز پیشرفت عملیاتی حاصل نشده است.

* استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی 

و مهندسی زلزله

شرق- مهدی زارع