معرفی گنبد سلطانیه | شاهکار معماری ایران در فهرست یونسکو

گنبد سلطانیه، دومین گنبد بزرگ آجری جهان و یکی از برجسته‌ترین آثار معماری ایرانی-اسلامی، با بیش از ۷۰۰ سال قدمت، همچنان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین جاذبه‌ها می‌درخشد.

گنبد سلطانیه از آثار ملی ایران و جاهای دیدنی زنجان است که در فهرست جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده است. این بنا از آثار مهم معماری ایرانی و اسلامی به شمار می‌رود و دومین گنبد بزرگ آجری جهان بعد از گنبد کلیسای جامع فلورانس (سانتا ماریا دل فیوره) است. رتبه سوم گنبدهای بزرگ جهان نیز به گنبد مسجد ایاصوفیه استانبول اختصاص دارد.

تاریخچه گنبد سلطانیه 

گنبد سلطانیه در شهر سلطانیه قرار دارد؛ منطقه‌ای که در گذشته دشتی پهناور بود و برای تفریح و شکار مورد استفاده قرار می‌گرفت. «ارغون خان»، چهارمین امپراتوری ایلخانی مغول، در زمان حکومت خود دستور داد تا شهر سلطانیه برای اقامت وی ساخته شود. این شهر در دوره ایلخانیان، پس از مراغه و تبریز، سومین پایتخت حکومت به حساب می‌آمد.

گنبد سلطانیه در سال‌های ۷۰۳ تا ۷۱۳ هجری قمری (۱۳۰۲ تا ۱۳۱۲ میلادی) و در دوره حکومت سلطان محمد خدابنده (معروف به اولجایتو)، هشتمین سلطان مغول، به‌عنوان آرامگاه بنا شد. این حاکم ایلخانی از آیین پدری خود، شمنیسم، پیروی می‌کرد. شمنیسم یا شمن‌باوری نام یک رشته باورهای سنتی در برخی اقوام بدوی و مربوط به دوران پیش از تاریخ است که امروزه نیز در سراسر جهان پیروان بسیاری دارد. این پادشاه پس از مدتی به پیروی از مادر خود به دین مسیحیت روی آورد و نام خود را به نیکلاس (نیکولو) تغییر داد.

اولجایتو کمی پس از تغییر دین، مریض می‌شود و نام خود را به «خربنده» تغییر می‌دهد؛ زیرا خرافه‌ای در میان اقوام پدری اولجیاتو (مغول‌ها) وجود داشت که طبق آن، قدرت حروف ابجد از خود اسم مهم‌تر بود. خربنده از نظر ارزش حروف ابجد با «سایه خاص آفریننده» هم‌ارزش است.

پس از گذشت زمان و سلطان شدن اولجایتو، تحت‌تاثیر یکی از همسرانش، علامه حلی و وزیرش شیخ فضل الله، مسلمان شد. وی پس از زیارت آرامگاه‌های حضرت علی (ع) و فرزندش امام حسین (ع) به مذهب شیعه روی آورد و نام خود را سلطان محمد خدابنده گذاشت. او آرامگاه سلطانیه را ساخت تا قبر حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) را به این بنا در سلطانیه منتقل کند. سلطان محمد خدابنده به‌دلیل مخالفت علمای شیعه، موفق به انجام این کار نشد و در نهایت، این بنا به‌عنوان آرامگاه خود وی مورد استفاده قرار گرفت.

سلطان محمد خدابنده در سن ۳۴ سالگی و دو سال پس از اتمام ساخت گنبد سلطانیه بر اثر بیماری جان خود را از دست داد. وی وصیت کرده بود که او را در سردابه گنبد سلطانیه به خاک بسپارند. در تمام کتیبه‌های موجود در این بنا، نام سلطان محمد و پسر وی دیده می‌شوند. به‌علاوه در برخی کتیبه‌ها نام تاج الدین علیشاه به چشم می‌خورد که به گفته برخی، معمار این بنا بوده است. بیش از ۳,۰۰۰ کارگر در ساخت گنبد سلطانیه نقش داشتند و خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی، وزیر سلطان، طراح و ناظر بر ساخت این بنا بوده است.

گنبد سلطانیه در سال ۱۳۴۸ شمسی توسط یک گروه ایتالیایی مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت؛ پروژه‌ای که تا سال ۱۳۵۷ ادامه داشت. گفته می‌شود عملیات مرمت این بنا از ظریف‌ترین و پیچید‌ه‌ترین پروژه‌های مرمت و بازسازی بوده است. گنبد سلطانیه با قدمت بیش از ۷۰۰ سال، بنایی باشکوه و معماری خاص است که نیاز به مراقبت و نگهداری دارد.

گنبد سلطانیه، از نظر حجم، سبک معماری خلاقانه، تزیینات، رابطه فضاها، تناسبات موجود در اجزای مختلف، ایستایی و مقاومت بنا، استفاده هوشمندانه از مواد و موضوعات خاص برای تزیینات و زیبایی‌شناسی نمونه‌ای منحصربه‌فرد در معماری محسوب می‌شود و می‌توان آن را به‌عنوان نقطه تحولی در توسعه معماری اسلامی در آسیای مرکزی و غربی و تغییر سبک معماری از سلجوقی کلاسیک به دوره تیموری معرفی کرد.

از بنای گنبد سلطانیه در گذشته استفاده‌های بسیاری شده است که در میان آن‌ها می‌توان به برگزاری مراسم قرآن‌خوانی به‌صورت گروهی، برگزاری مراسم و نماز و دعا و سایر مناسک‌های مذهبی، برگزاری کلاس‌های آموزشی و درس، دایر کردن مکتب و دانشگاه، اقامت کوتاه مدت و حتی مکانی برای پذیرش بیمارها اشاره کرد؛ بنایی که امروزه به‌عنوان یک جاذبه گردشگری شناخته می‌شود.

گنبد سلطانیه در تاریخ ۱۵ دی ماه سال ۱۳۱۰ با شماره ۱۶۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. این بنا در تاریخ ۲۴ تیر ماه سال ۱۳۸۴ به‌عنوان هفتمین اثر ایرانی در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز ثبت شد. از جمله دلایل ثبت جهانی این اثر ارزشمند می‌توان به تبادل ارزش‌های بشری از لحاظ پیشرفت در معماری یا فناوری و برنامه‌ریزی شهری یا طراحی چشم‌انداز اشاره کرد؛ تبادل‌هایی که در یک بازه زمانی و در یک منطقه فرهنگی صورت گرفته‌اند.

رازهای گنبد سلطانیه

استفاده از عدد هشت

پلان بنای گنبد سلطانیه هشت‌ضلعی بوده است. این بنا هشت درب، هشت ایوان و هشت مناره قرینه نیز داشته است. علت دقیقی استفاده از عدد هشت در ساخت این بنا مشخص نیست؛ زیرا این عدد مانند عدد هفت یا ۱۲ مقدس به حساب نمی‌آید. با این وجود برخی از محققان، امکان ایجاد ساعت آفتابی را دلیل این کار می‌دانند و برخی نیز معتقد هستند استفاده از این عدد برای استحکام بنا بوده است. عده‌ای نیز بر این باورند که گنبد سلطانیه با الهام گرفتن از هشت درب بهشت به‌صورت هشت‌ضلعی ساخته شده است.

ساعت آفتابی گنبد سلطانیه

ساعت آفتابی گنبد سلطانیه به تشخیص زمان برای انجام فرایض مذهبی ساکنان شهر کمک می‌کرد.

در گذشته تشخیص زمان برای مسلمانان و انجام فرایض مذهبی از اهمیت خاصی برخوردار بود؛ به همین دلیل در زمان ساخت گنبد سلطانیه یک ساعت آفتابی در اسکلت این بنا تعبیه شد تا ساکنان شهر بتوانند با کمترین خطا زمان را تشخیص دهند.

طرز کار ساعت آفتابی گنبد سلطانیه به این صورت است که اگر نور از سوراخ گنبد اصلی بتابد، زمان اذان ظهر است. نوری که از پنجره‌های بزرگ می‌تابد در واقع کار عقربه بزرگ ساعت را انجام می‌دهد و نور پنجره‌های کوچک نیز حدود دقیقه را مشخص می‌کنند. شب‌هنگام نیز ستاره‌هایی که از این پنجره‌ها مشاهده می‌شدند به افراد در تشخیص زمان کمک می‌کردند.

تزیینات گنبد سلطانیه

تزیینات گنبد سلطانیه نشان می‌دهند که معمار بنا به هنر توجه خاصی داشته است؛ تزییناتی که اتمام آن‌ها به‌تنهایی سه سال وقت برده است.

استفاده از نقوش اسلامی

در گنبد سلطانیه با استفاده از خطوط تزیینی سه مفهوم مهم به بیننده القا می‌شود: کلمه «الله» به‌عنوان علت غایی جهان هستی، کلمه «محمد» به‌عنوان بنیان‌گذار مکتب و کلمه «علی» به‌عنوان مظهر حکومت عدل الهی.

هنرمندان برای تزیین گنبد سلطانیه از خط بنایی استفاده کرده‌اند. آن‌ها کلمات الله، محمد و علی را با ترکیب کاشی الوان (هفت رنگ) و رنگ سرد در جای‌جای این بنا حتی در بدنه مناره‌ها به کار گرفته‌اند. دیواره‌های ایوان‌های داخلی نیز مزین به کلمات الله، محمد و علی هستند؛ کلماتی که با ترکیب کاشی آبی و آجر ساخته شده‌اند.

به‌علاوه در برخی از قسمت‌های بنا جملات اسلامی مانند «لا‌اله‌الا‌الله» و «سبحان‌الله» نیز دیده می‌شوند؛ نحوه قرارگیری و تکرار این جملات از یک الگوی منظم ریاضی پیروی می‌کند. در بعضی بخش‌ها نیز کلمه علی با استفاده از ترکیب‌های پیچیده ریاضی و در قالب هنر کاشی‌کاری به چشم می‌خورد.

در ابتدا تزیینات بنای گنبد سلطانیه متشکل از عبارات اسلامی و نام پادشاه روی آجر و کاشی بود؛ ولی پس از مدتی سلطان محمد خدابنده به دلایلی نامشخص دستور دارد تا تزیینات کاشی با گچ پوشانده شود و دوباره همان عبارات و اسامی روی گچ‌ها حکاکی شوند. به این ترتیب می‌توان گفت که بنای گنبد سلطانیه دارای دو دوره تزیینات شامل آجر و کاشی و گچ است.

به کار بردن رنگ آبی

رنگ آبی مهم‌ترین رنگ در تزیینات بنای گنبد سلطانیه است و به نظر می‌آید که این رنگ، تنها رنگ مورد توجه هنرمندان در این بنا بوده است. رنگ‌های متنوعی از آبی سیر تا آبی آسمانی و حتی سبز پررنگ مایل به آبی در گنبد سلطانیه دیده می‌شود؛ زیرا در آن زمان امکانات و روش‌های تکنیکی برای ایجاد رنگ‌ها وجود نداشت. البته به‌طور کلی رنگ فیروزه‌ای در بیرون و داخل گنبد قالب است.

تزیینات چوبی

در گنبد سلطانیه تزیینات چوبی از جنس چوب درخت ساج دیده می‌شود؛ تزییناتی که در ساخت آن‌ها از هیچ میخی استفاده نشده است. چوب ساج به دستور سلطان محمد خدابنده از هند و لبنان به سلطانیه آورده شد. استادکاران قبل از استفاده از این نوع چوب در ابتدا آن را در آب و نمک قرار می‌دادند تا از آسیب موریانه جلوگیری به عمل بیاورند. گفته می‌شود چوب درخت ساج در ساخت کشتی نوح نیز استفاده شده است.

کتیبه‌های گنبد سلطانیه

کتیبه‌های آیات قرآن در بخش‌های مختلف گنبد سلطانیه و روی تمام دیوارهای آن به چشم می‌خورند. در میان این تزیینات قرآنی می‌توان به سوره فتح در دورتادور طبقه همکف، آیت‌الکرسی در بالای درب اصلی ورودی به آرامگاه در قسمت شرقی بنا، سوره اخلاص (توحید) در داخل ایوان طبقه اول، آیات سوره‌های الانبیا، المومنون و الملک در بدنه‌ها، کتیبه‌هایی با نام محمد و علی و لوگویی به نام اتحاد در تمام دیوارهای طبقه اول و دوم، کتیبه‌های دیگری منقوش به ۶ بار سبحان‌الله، پنج بار نام محمد (ص)، پنج بار نام علی (ع)، محمد رسول‌الله، سلطان ظل‌الله و... اشاره کرد.