آشنایی با مخزن آب تاج بائودی در بیجاپور هند

نویسنده : حمیدرضا سروری

دورۀ کمابیش صد سالۀ تاریخ عادل‌شاهیان از هنگام فرمانروایی علی‌عادل‌شاه(1580-1558م). تا پایان فرمانروایی محمد عادل‌شاه(1656-1627م). را با نام دورۀ طلایی معماری بیجاپور می‌شناسیم. مسجد جامع بیجاپور، گگان محل، هفت محل، آناند محل، ابراهیم روضه، آثار محل و گل‌گنبد در همین دوره ساخته شدند. یکی دیگر از آثار شاخص این دوره مخزن آبی است به نام تاج بائودی که برای یادآوری و بزرگداشت تاج سلطانه، همسر ابراهیم دوم عادل‌شاه(1627-1580م). به این نام نامبردار شده است.

تاج بائودی دارای دیواری بلند است و این دیوار بلند، مخزن بزرگ آب را در برگرفته است. دو سوی تاق‌نمای ورودی مجموعه دو مناره براساس معماری رایج دورۀ عادل‌شاهی بنا گردیده است و برای رسیدن به استخر تاج بائودی باید از چندین پله پایین برویم. پیش از پایین رفتن از پله‌ها سنگ‌نبشته‌ای که در سمت راست جای دارد جلب توجه می‌کند. این سنگ‌نبشته به زبان پارسی نوشته شده و متن آن بسیار جالب است.

(( بندۀ حقیر مالک صندل، از مال خود عمارت تاج بائودی، برای عبادت فقرا و حمام برای غسل و استراحت خلق‌الله بنا کرده، فیسبیل وقف نمود، هرکه متصرف شود، یا در آن خللی نماید بر خر زن و مادر او سوار شوید و به لعنت اَبدی گرفتار آید)). شکل و ساختار و شیوۀ بیان نفرین در پایان کتیبه جلب توجه می‌کند. لعن و نفرین در کتیبه‌های میانرودانی بارها آمده است و در ایران نیز به گونۀ نمونه در سنگ‌نبشتۀ آنوبانی‌نی در سرپل‌ذهاب در پایان کتیبه چنین آمده که لعن و نفرین خدایان(ایشتار و شاماش و...) بر کسی که نقشها را ویران کند. درکتیبه‌های هخامنشی نیز، نفرین هدفی بازدارنده دارد. در این میان نفرین موجود در این کتیبه بسیار منحصر‌به فرد است. پس از کتیبه، استخر کمابیش بزرگ تاج بائودی نمایان می‌شود، با استفاده ازراهروهایی که در اطراف استخر وجود دارند می‌توان سوی دیگر استخر رفت. تاق‌نماهای شرقی و غربی تاج بائودی با آنچه که در ابراهیم روضه وجود دارد قابل مقایسه است. میزان بارش در دکن کم است و به طور طبیعی بیشترین میزان بارش در فصل مانسون(Monsoon ) یا بارانهای سیل‌آسا بین ماه‌های ژوئن تا سپتامبر اتفاق می‌افتد. مردم در این منطقۀ کمابیش کم‌ باران به میزان زیادی به مخزنها و چاه‌های  آب وابسته بودند و در این میان فرمانروایان و به ویژه فرمانروایان دورۀ عادل‌شاهی برای تأمین آب مورد نیاز مردم دست به ساخت مخزنها و چاه‌های آب زدند و در این میان از دانش مهندسی ایرانیان در چگونگی انتقال آب بسیار بهره بردند و بر مبنای سنت ایرانی دست به ساخت باغهایی سرسبز با درختان فراوان و استخرها زدند، ایجاد سد و استفاده از راهکارهایی برای انتقال آب از دست‌آوردهای آنان بود و با استفاده از استخرهای آب و ایجاد باغها و فواره‌های آب به زیبا سازی کاخها، آرامگاه‌ها و مسجدها پرداختند. در چندین و چند وقایع‌نامه و سند دورۀ گورکانی به دانش فتح‌الله ‌شیرازی، مهندس ایرانی در زمینۀ مهندسی آب اشاره شده است. ساخت برخی از سازه‌های آبی بیجاپور را به او نسبت می‌دهند، وی در بیجاپور زندگی می‌کرد و حدود سه دهه در خدمت عادل‌شاهیان بود و ازکارگزاران دربار علی‌عادل‌شاه اول به شمار می‌رفت. فتح‌الله شیرازی در ادامه به دربار اکبر شاه گورکانی پیوست و اشاره به نام او در وقایع‌نامه‌های گورکانی نیز به همین دلیل است. سرو سامان و نگهداری از تاج بائودی بسیار بد و نامناسب است و به حال خود رها شده! زنان بومی جامگانهای خود را درون مخزن آب می‌شورند و خود محوطه به جایگاهی برای ریختن آشغال تبدیل شده است. البته در بازدید دومی که نگارنده از محوطه داشت متوجه شد درهای تاج بائودی به روی مردم بسته شده تا به وضعیت آن رسیدگی شود.

منبع

Imaratwale, Abdul Gani& Patil,Geeta. 2014. Bijapur Water Works With Special Reference to TAJ BAUDI. Department of Archaeology,Museums& Heritage. Mysore, Suhaas Graphics.