زمین‌لرزه ی اخیر زلزله اصلی بود یا پیش‌لرزه؟

زمین‌لرزه‌ای به بزرگی ۱/ ۵ ریشتر، دقایق اولیه بامداد جمعه -۴۸ دقیقه و ۲۳ ثانیه صبح- مجموعه شهری تهران را تکان داد. کانون زلزله، روستای مشاء -۶ کیلومتری دماوند- بود؛ اما در مناطق مختلف پایتخت با شدت زیاد و برای حداقل ۵ ثانیه احساس شد.

وقوع این زلزله در ابتدا یک ابهام بزرگ در ذهن شهروندان پیرامون نوع لرزش به‌وجود آورد و «اظهارنظرهای بی‌پایه در فضای مجازی»، ۲۲۰ دقیقه پراسترس را برای مردم شهر رقم زد.  زلزله ۱/ ۵ ریشتری به احتمال زیاد،‌ «زلزله اصلی» بوده است. سه نشانه وجود دارد که اثبات می‌کند پایتخت صبح دیروز زلزله اصلی را پشت‌سر گذاشت. مهم‌ترین نشانه «ریز لرزه» ۹/ ۲ ریشتری در ساعت ۲۳ و ۳۰ دقیقه پنج‌شنبه در همان منطقه دماوند است که در عمل، «پیش‌لرزه» بوده و حدود یک ساعت و ۱۸ دقیقه بعد از آن، زلزله اصلی با بزرگای ۱/ ۵ ریشتر رخ می‌دهد. با این حال طبق اعلام زلزله‌شناسان هر لحظه احتمال زلزله در هر نقطه از کشور وجود دارد. آخرین لرزش شدید تهران پیش از اولین زلزله سال ۹۹، به زمین‌لرزه ۲۹ آذر ۹۶ برمی‌گردد که تفاوت‌هایی بین آنها وجود دارد.

زمین‌لرزه ۱/ ۵ ریشتری ۴۸ دقیقه بامداد جمعه ۱۹ اردیبهشت‌ماه که منجر به ثبت دست‌کم ۲۲۰ دقیقه هولناک در پایتخت و در میان شهروندان تهرانی شد از همان دقایق اولیه پس از وقوع، با طرح یک سوال مهم در ذهن عموم مردم همراه شد. 

از همان دقایق اولیه بعد از وقوع زمین‌لرزه 1/ 5 ریشتری 48 دقیقه بامداد دیروز و درحالی‌که این زمین‌لرزه بعد از یک لرزش (پیش‌لرزه) 9/ 2 ریشتری در ساعت 23:30 دقیقه پنج‌شنبه رخ داد، به‌دلیل عدم اطلاع‌رسانی دقیق و به‌موقع درخصوص ماهیت این زمین‌لرزه، طرح یک سوال مهم مبنی‌بر پیش‌لرزه بودن زمین‌لرزه 1/ 5 ریشتری یا اصلی بودن آن، منجر به وحشت عمومی و هجوم شهروندان به خیابان‌ها و توقف خودروها در حاشیه بزرگراه‌ها، پارک‌ها و... شد.

از ساعت 48 دقیقه بامداد - زمان وقوع زمین‌لرزه 1/ 5 ریشتری - تا سحرگاه روز جمعه 10 اردیبهشت‌ماه 220 دقیقه هولناک همراه با وحشت عمومی در شهر تهران تجربه شد. هرچند این ترس و نگرانی در ساعات بعدی نیز در شهروندان ادامه یافت اما پس از سحرگاه روز جمعه اکثر شهروندانی که در حاشیه بزرگراه‌ها و پارک‌ها در خودروهای خود پناه گرفته بودند به منازلشان بازگشتند.

با این حال تا ساعات میانی روز جمعه-زمان تنظیم این گزارش-همچنان یک ابهام مهم در ذهن شهروندان تهرانی وجود داشت مبنی‌بر اینکه آیا زلزله 1/ 5 ریشتری زمین‌لرزه اصلی بوده یا یک پیش‌لرزه ومقدمه‌ای برای وقوع یک زمین‌لرزه مهیب‌تر در پایتخت-زمین‌لرزه‌ای با بزرگای بیش از 7 ریشتر- بوده است؟

زمین‌لرزه 1/ 5 ریشتری بامداد جمعه 19اردیبهشت در تهران با منشا گسل مشاء، تمام پایتخت و 5 استان دیگر را لرزاند. این زمین‌لرزه علاوه‌بر استان تهران در استان‌های قم، قزوین، البرز، مرکزی و گیلان نیز احساس شد. این زمین‌لرزه به‌خصوص به شکلی بسیار شدید در شرق و غرب تهران احساس شد، هرچند شدت لرزش زمین در شرق تهران بنا بر اعلام شهروندان و ساکنان مناطق شرقی پایتخت بیش از غرب بود. با این حال در غرب تهران نیز همچون شرق تهران این زمین‌لرزه به شکل لرزش شدید همراه با صدای مهیب انفجار (بنا بر اعلام شهروندان ساکن در طبقات اولیه ساختمان‌های مسکونی) احساس شد. صدای انفجار شنیده شده در زمان وقوع زمین‌لرزه بامداد دیروز پایتخت، ناشی از فعل و انفعالات درونی زمین تحت‌تاثیر لغزش لایه‌های درونی زمین و فعالیت گسل‌ها در عمق زمین ایجاد شد.

اطلاعات مربوط به این زمین‌لرزه نشان می‌دهد کانون این زمین‌لرزه در 6 کیلومتری شمال شهرستان دماوند و 2 کیلومتری شمال روستای مشاء از توابع دماوند بوده است. هرچند در ساعات اولیه پس از وقوع این زمین‌لرزه برخی از منابع خبری و مسوولان محل وقوع این زمین‌لرزه را روستای وادان و برخی دیگر روستای زیارت از توابع دماوند اعلام کردند. اما یافته‌های «دنیای‌اقتصاد» بر پایه اطلاعات اعلام شده ازسوی علی بیت‌اللهی، زلزله‌شناس برجسته ایرانی محل دقیق این زمین‌لرزه را 2 کیلومتری شمال روستای مشاء نشان می‌دهد. این زمین‌لرزه در عمق 7 کیلومتری به وقوع پیوست که از نظر زلزله‌شناسان جزو زلزله‌های نزدیک به سطح زمین محسوب شده و به همین دلیل به شکلی بسیار شدید از سوی شهروندان احساس شد. اطلاعات درج‌شده در سایت مرکز لرزه‌نگاری کشوری وابسته به موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران همچنین نشان می‌دهد کانون این زمین‌لرزه در 13 کیلومتری رودهن، 16 کیلومتری بومهن و در فاصله 58 کیلومتری از مرکز شهر تهران قرار داشته که فاصله آن تا مرز شرقی تهران نیز 42 کیلومتر بوده است.

گسل مسبب این زمین‌لرزه، گسل مشاء، با طول بیش از 300 کیلومتر به‌عنوان یکی گسل‌های اصلی و خطرناک شهر تهران با توان‌ لرزه‌زایی با بزرگای بیش از 7 ریشتر محسوب می‌شود که از امتداد شرقی فیروزکوه شروع شده و در ادامه به سمت شمال تهران و مناطق شمالی طالقان از توابع کرج کشیده می‌شود. این گسل در ردیف خطرناک‌ترین گسل‌های شهر تهران قرار دارد و در خطوط ارتفاعی شمالی پایتخت قرار گرفته است. هرچند در برخی از منابع اطلاع‌رسانی طول این گسل حدود 200 کیلومتر اعلام شده است. 

از آنجا که گسل مشاء از قطعات مختلفی تشکیل شده است در برخی از موارد زلزله‌شناسان و زمین‌شناسان برای برخی از قطعات و بخش‌های این گسل اسامی دیگری تعریف کرده‌اند، اما چنانچه کل این گسل به‌عنوان گسل مشاء در نظر گرفته شود طول آن بیش از 300 کیلومتر برآورد می‌شود. گسل مشاء، گسلی طویل، اساسی و لرزه‌زا است که در طول رشته کوه البرز و از شمال آن روی دامنه‌های جنوبی رانده شده است. گسل مشا در بالا دست سد لتیان با گسل شمال تهران تلاقی دارد و به همین دلیل لغزش و فعالیت هر یک از دو گسل مشاء یا شمال تهران، به حرکت گسل دیگر ختم می‌شود. از نظر زمین شناسی شهر تهران در نزدیکی رشته کوه البرز و در یک دشت وسیع قرار گرفته است که چند رشته گسل فعال، اصلی و فرعی در آن وجود دارد؛ مهم‌ترین گسل‌های شهر تهران عبارتند از گسل مشاء با طول تقریبی بیش از 3۰۰ کیلومتر، گسل شمال تهران با طول تقریبی ۹۰ کیلومتر و گسل جنوب ری با طول تقریبی ۲۰ کیلومتر. گسل شمال تهران و گسل مشاء در محدوده جنوب لواسان و شرق روستای ایران در حدود 20 تا 25 کیلومتری غرب رومرکز زلزله 1/ 5 با هم تلاقی دارند. پیش‌تر (در سال ۹۲) یک بررسی از سوی یک زلزله‌شناس –جمیله واشقانی- درباره فعالیت‌های گسل‌های تهران از روی داده‌های لرزه‌ای و زمین‌ساختی سال‌های ۷۵ تا ۸۹ انجام شده بود که نتایج آن مشخص می‌کند: گسل‌های ایوانکی، کهریزک، مشاء و شمال تهران، گسل‌هایی با پتانسیل بالای فعالیت شناخته می‌شوند که بر این اساس، پیش‌بینی احتمال رخداد زلزله‌ای با بزرگای ۷ تا ۵/ ۷ ریشتر در گستره تهران منطقی به‌نظر می‌رسد.

اطلاعات دریافت شده درخصوص جزئیات این زمین‌لرزه نشان می‌دهد با توجه به آنکه این زمین‌لرزه در عمق 7 کیلومتری به وقوع پیوسته است در کانون وقوع زمین‌لرزه به سمت عمودی احساس شده اما در فواصل دورتر از کانون زمین‌لرزه، لرزش به‌صورت افقی احساس شد. در واقع ساکنان غرب تهران این زمین‌لرزه را به‌صورت افقی احساس کردند.

نخستین گزارش کارشناسی سازمان نقشه‌برداری کشور از زلزله تهران نشان می‌دهد: اولین نویز لرزه‌ای در ساعت 17:52 روز پنج‌شنبه 18 اردیبهشت 99 در دستگاه ثقل‌سنج 83 ثبت شده تا اینکه در ساعت 47 دقیقه و 21 ثانیه بامداد به اوج خود رسیده است. پس از آن از ساعت 2:53 دقیقه روز جمعه 19 اردیبهشت‌ماه 99 تقریبا نویز لرزه‌ای قابل ملاحظه‌ای تا ساعت 9 صبح توسط دستگاه ثبت نشده و دستگاه به حالت پایداری رسیده است. این روند در دستگاه ثقل‌سنج 84 نیز مشابه بوده است.

 از بامداد دیروز به‌خصوص ازهمان دقایق اولیه پس از وقوع زمین‌لرزه تحت‌تاثیر ضعیف‌ترین شکل اطلاع‌رسانی و مدیریت بحران در شهر تهران ابهامات درباره ماهیت زلزله 1/ 5 ریشتری پایتخت به شکل تصاعدی در ذهن شهروندان افزایش یافت. محور این ابهامات طرح یک سوال مهم بود مبنی‌بر اینکه آیا زمین‌لرزه شدید 1/ 5 ریشتری 48 دقیقه بامداد 19 اردیبهشت‌ماه زمین‌لرزه اصلی بوده یا پیش‌لرزه زمین‌لرزه بزرگ‌تری که در ساعات و دقایق بعد احتمال وقوع خواهد داشت؟ همین ابهام و نگرانی و توزیع آن در سطح شهر به شکل تصاعدی باعث شد از ساعت یک بامداد دیروز تا ساعت 3 حجم زیادی از خودروهای شخصی کنار بزرگراه‌ها و حاشیه پارک‌ها و در برخی دیگر از معابر پناه گرفته و از آنجا که مردم در ساعات اولیه پس از وقوع زمین‌لرزه موفق به کسب اطلاع از منابع خبری موثق درخصوص اصلی بودن یا پیش‌لرزه بودن زمین‌لرزه 1/ 5 ریشتری نشدند این بی‌اطلاعی وحشت عمومی گسترده‌ای را در سطح پایتخت سبب شد. با این حال، تحقیقات انجام شده از سوی «دنیای‌اقتصاد» در ساعات ابتدایی صبح دیروز تا 4 بعد از ظهر جمعه (زمان تنظیم این گزارش) با استناد به گفت‌وگوهای انجام شده با برخی از زلزله‌شناسان مطرح از جمله علی‌بیت‌اللهی نشان داد دست‌کم سه نشانه مهم وجود دارد که این زمین‌لرزه –زلزله 1/ 5 ریشتری - زلزله اصلی بوده است و پیش‌لرزه محسوب نمی‌شود؛ البته این موضوع احتمال وقوع زمین‌لرزه بزرگ‌تر در ساعات و روزهای بعدی را از بین نمی‌برد. بلکه علاوه‌بر اینکه این زمین‌لرزه به‌طور قطع زلزله اصلی بوده و پیش‌لرزه نبوده است احتمال اینکه در ساعت‌ها و روزهای بعد زمین‌لرزه اصلی دیگری با شدت وبزرگای بیشتر نیز به وقوع بپیوندد منتفی نیست.

به این معنا که حتی در صورت وقوع زمین‌لرزه بزرگ‌تر در ساعت‌ها و روزهای آینده، هر دو زمین لرزه، زمین‌لرزه اصلی محسوب می‌شود. نشانه اول درخصوص اصلی بودن زمین‌لرزه 1/ 5 ریشتری بامداد دیروز وقوع پیش‌لرزه 9/ 2 ریشتری حدود یک ساعت و 18 دقیقه قبل از زلزله 1/ 5 ریشتری است. ساعت 23:30 دقیقه پنج‌شنبه 18 اردیبهشت‌ماه در همان منطقه وقوع زمین‌لرزه 1/ 5 ریشتری پیش‌لرزه 9/ 2 ریشتری به وقوع پیوسته که اطلاعات مربوط به آن در سایت مرکز لرزه‌نگاری کشوری وابسته به موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران موجود است.

همچنین براساس اعلام بیت‌اللهی، زلزله‌شناس ایرانی، معمولا «پیش‌لرزه‌ها به مراتب، بزرگای کمتر از 5 ریشتر دارند»؛ بنابراین این موضوع هم به‌عنوان نشانه دوم تایید می‌کند که زمین‌لرزه 48 دقیقه بامداد جمعه، زلزله اصلی بوده است. نشانه سوم هم اینکه از ساعت 48 دقیقه بامداد به بعد، به‌طور مداوم پس‌لرزه‌هایی با بزرگای کمتر از 4 ریشتر به ثبت رسیده است. بنا بر اعلام مسوولان مدیریت بحران شهر تهران تا قبل از ظهر دیروز بیش از 38 پس‌لرزه در منطقه کانون وقوع زمین‌لرزه 1/ 5 ریشتری به وقوع پیوسته است. بیت‌اللهی همچنین اعلام کرد: با توجه به رخداد پیش‌لرزه 9/ 2 در همان منطقه و در ادامه رخداد زلزله 1/ 5 ریشتری، احتمال وقوع زلزله‌های بزرگ‌تر در کوتاه‌مدت بعید است. هرچند که در مورد رخداد زلزله‌ها هیچ‌گونه قطعیتی وجود ندارد. براساس اطلاعات مندرج در سایت مرکز لرزه‌نگاری کشوری نیز تا ساعت 4 بعداز ظهر دیروز (زمان تنظیم این گزارش)، مجموعا هفت پس‌لرزه با بزرگای بین 2 تا5/ 3 ریشتر به ثبت رسید. اطلاعات مندرج در سایت مرکز لرزه‌نگاری همچنین نشان می‌دهد طی یک‌ماه گذشته مجموعا 11 زمین‌لرزه با بزرگای بین 2 تا 4 ریشتر در کانون وقوع زمین‌لرزه بامداد دیروز دماوند به وقوع پیوسته است. این موضوع نشان می‌دهد مدیریت بحران شهر تهران در حالی بامداد دیروز پس از وقوع زمین‌لرزه 1/ 5 ریشتری عملا غافلگیر شده و موفق به مدیریت صحیح و به موقع بحران در راستای اطلاع‌رسانی درست و کامل به شهروندان نشد که در صورت توجه به ساده‌ترین اطلاعات در دسترس که همان اطلاعات ژئوفیزیک درخصوص زمین‌لرزه‌های رخ داده در یک ماه اخیر در کانون زمین‌لرزه 1/ 5 ریشتری است می‌توانست شرایط را به نحو بهتری مدیریت کند. اما وضعیت بامداد جمعه و عدم مدیریت بحران مناسب در ساعات اولیه بعد از وقوع زمین‌لرزه نشان داد کوچک‌ترین توجهی به داده‌های آماری یک ماه گذشته درخصوص زمین‌لرزه‌های رخ‌داده در منطقه دماوند نشده بوده است.

این در حالی است که از سال 94 به بعد طبق اعلام سازمان مدیریت بحران شهر تهران گسل مشاء به سامانه هشدار سریع زلزله مجهز شد. در سال‌های اخیر مکرر اعلام شد که این سامانه در ثانیه‌های قبل از وقوع زمین‌لرزه و رسیدن موج ثانویه زلزله به شهر از طریق دریافت سیگنال‌های مربوط به موج اولیه، فعالیت گسل را احساس می‌کند و این سیگنال را به‌عنوان علائم وقوع زمین‌لرزه به دستگاه‌های مربوطه از جمله شهرداری تهران به‌عنوان مدیریت عالیه بحران شهر تهران مخابره می‌کند. این در حالی است که تاکنون هیچ اطلاع و آماری درباره واکنش یا عدم واکنش این سامانه درخصوص هشدار سریع زلزله بامداد روز گذشته دماوند با منشأ گسل مشاء منتشر و اعلام نشده است. مشخص نیست که آیا در واقعیت این سامانه هشدار سریع نصب شده است یا خیر؟ در صورت نصب آیا قبل از وقوع زمین‌لرزه به درستی عمل کرده است یا خیر؟ و همچنین اینکه چرا به‌رغم اینکه هزینه و سرمایه‌ سنگینی صرف نصب این دستگاه شده چرا عملا از اطلاعاتی که احتمالا از این سامانه دریافت شده برای کاهش تلفات وخسارت‌ها استفاده نمی‌شود؟

بنا بر آنچه پیش از این در این خصوص اعلام شده بود، فعالیت آزمایشی سامانه «هشدار سریع زلزله» در تهران، با نصب ۶ سنسور در محوطه پژوهشگاه بین‌المللی زلزله آغاز شد. این سامانه شتاب‌نگار، جنبش‌های درونی زمین را ثبت و پردازش می‌کند و این قابلیت را دارد که چند ثانیه قبل از وقوع و سرایت امواج زمین‌لرزه، علائم خطر را به نهادها و سازمان‌های مسوول مدیریت بحران ارسال کند. این تجهیزات تولید داخل، روی سازه‌های استراتژیک همچون سد، نیروگاه و حتی ساختمان‌ها نیز قابل نصب است و بعد از تاییدیه نتایج تست مقدماتی، در فواصل دور از شهر و در محدوده گسل‌ها تعبیه می‌شود.

 در‌حالی‌که سال 98 به لحاظ وضعیت لرزه‌خیزی برای شهر تهران سالی آرام و بدون رخداد زمین‌لرزه شدید بود، اما تهران در سال 96 و 97 زمین‌لرزه‌های نسبتا شدید تا خفیف را تجربه کرد. در واقع سال‌های 96 و 97 پس از سال‌ها، سال‌هایی پرتنش به لحاظ لرزه‌خیزی برای تهران محسوب می‌شود. بعد از یک دوره استراحت یک ساله مجددا در سال 99 و در بامداد جمعه 19 اردیبهشت‌ماه رخداد زمین‌لرزه 1/ 5 ریشتری آرامش موقت تهران به لحاظ وضعیت لرزه‌خیزی را مختل کرد. به گزارش «دنیای‌اقتصاد»، در گزارشی که در سال 97 منتشر شد اعلام شد: آمریکا توسط زلزله‌شناسان نشان داد براساس رفتار زمین در ۱۰۰ سال گذشته در نقاط مختلف جهان، آغاز سال ۲۰۱۸ می‌تواند، شروع پنج ساله تشدید زلزله‌های بزرگ در دنیا باشد.

بزرگ‌ترین زلزله پایتخت در سال‌های اخیر مربوط به زمین‌لرزه 2/ 5 ریشتری تهران در تاریخ چهارشنبه 29 آذرماه 96 بود که در ساعت 23 و 27 دقیقه پایتخت را به لرزه درآورد و مشابه رویداد زمین‌لرزه بامداد دیروز شهروندان تهرانی را به خیابان‌ها کشید. در دقایق اولیه بعد از وقوع این زمین‌لرزه در شرایطی که تهران درگیر با بحران آلودگی هوا بود خروج حجم بسیار زیادی از خودروها از منازل و تردد آنها در شهر، منجر به تشدید آلودگی هوا و افزایش شاخص آلودگی هوای شهر تهران به شکل بی‌سابقه شد.

گسل مسبب این زمین‌لرزه در آن زمان گسل ماهدشت-جنوب کرج و مدت زمان وقوع این زمین‌لرزه حدود 5 ثانیه اعلام شد. قبل از وقوع این زمین‌لرزه در روز پنج‌شنبه نهم آذرماه 96 نیز زمین‌لرزه‌ای به بزرگای 8/ 3 ریشتر در منطقه دماوند و در عمق 7 کیلومتری به وقوع پیوست؛ کانون این زمین‌لرزه 6 کیلومتری شهرستان دماوند و 66 کیلومتری شهر تهران بود. این زمین‌لرزه نیز تحت‌تاثیر جنبش گسل مشاء ایجاد شد. سوابق ثبت‌شده لرزه‌زایی شدید گسل مشاء از اصلی‌ترین و خطرناک‌ترین گسل‌های شهر تهران به سال 958 میلادی برمی‌گردد. این گسل در سال 958 میلادی منجر به ایجاد زمین‌لرزه 7/ 7 ریشتری شد؛ پس از آن در سال 1665 میلادی این گسل منجر به وقوع زمین‌لرزه 5/ 6 ریشتری و در سال 1830 میلادی منجر به وقوع زمین‌لرزه 1/ 7 ریشتری شد. 

بر مبنای تقسیم‌بندی‌های صورت‌گرفته زلزله‌ها از نظر بزرگی به هفت دسته تقسیم می‌شوند. زلزله‌های با بزرگی کمتر از ۲ ریشتر در گروه خردلرزه‌ها (micro)، بین ۲ تا ۴ ریشتر، ریز (minor)، بین ۴ تا ۵ ریشتر، کوچک (light)، بین ۵ تا ۶ ریشتر، متوسط (moderate)، بین ۶ تا ۷ ریشتر، شدید (strong)، بین ۷ تا ۸ ریشتر، اصلی (major) و بیش از ۸ ریشتر، بزرگ (great) اطلاق می‌شود.