تحلیلی درباره تغییرات ضروری در حوزه رفاه

۵۵آنلاین :

پیش از پرداختن به این موضوع که دولت در سال­های باقی­مانده از دوره آخرش باید چه سیاست­هایی را در حوزه رفاه عمومی داشته باشد، لازم است تصویری دقیق­تر از وضع موجود داشته باشیم. به دلیل آشفتگی­های اخیر بازار ارز، می­توان پیش­بینی کرد که در آینده نزدیک اوضاع نابرابری درآمدی در جامعه بدتر بشود. علت این است که در نوسان­های اخیر طبقه فرادست با خرید حجم بالایی از سکه و دلار و سپرده­گذاری در سپرده­های بلند­مدت با سودهای بالاتر عملاً سرمایه­هایش را در برابر این شوک­های اقتصادی بیمه کرده است درحالی­که طبقه فرودست اساساً سرمایه­ای نداشته که بتواند آن را بیمه کند و درنهایت در این بازی با جمع صفر، بازنده خواهد بود. نکته مهم این است که آمارهای کلان اقتصادی مانند ضریب جینی همواره با وقفه و همراه با تورش­های فراوان تجمعی واقعیت­های اقتصادی را نمایان می­کنند، به­خصوص وقتی این شاخص­ها درباره موارد حساسی مانند درآمد باشد. ضمن اینکه غول خفته تورم هم احتمالاً در ماه­های آینده بیدار خواهدشد که فشار بیشتری برطبقه فرودست وارد خواهد کرد. بنابراین بسیار مهم است که دولت سعی کند تصویری فراتر از آمارهای اقتصادی از وضع جامعه به دست بیاورد و به این نکته مهم توجه کند که پیامدهای همه این نوسان­های اخیر در بازارهای مختلف بیشترین فشار را بر قشر فقیر وارد خواهدکرد. از آنجا که دولت در دوره دومش دغدغه رأی آوردن در دور بعدی انتخابات را ندارد می­تواند با فراغ خاطر و خیال آسوده­تری تصمیم­هایی بنیادی­تر برای رفاه طبقات فقیر بگیرد که اثربخشی بیشتر و نه ضرورتاً کوتاه­مدت­تر داشته باشد.

*پیش­نیاز امیدبخشی

یکی از پیامدهای حاشیه­ای نابسامانی­های اخیر بازارهای ارز و طلا در کشور این است که این پیام را به­ویژه به جوانان جویای کار می­دهد که می­شود بدون تخصص، تلاش، خلاقیت و کسب و کار و به صرف اتکا به یک ثروت اولیه پولدار شد. این تا حد خوبی شبیه همان پیام اصلی توماس پیکتی در کتاب سرمایه­اش است به این مفهوم که ثروتمندان بیشتر از ثروت قبلی است که ثروتمند شده­اند تا از خلاقیت، نوآوری و کسب و کار. بنابراین دولت باید بیش از پیش تلاش کند فضای کسب و کار را بهبود و نشان بدهد که همچنان این امکان وجود دارد که از راه­های خلاقانه و نوآورانه درآمدزایی کرد. یادمان باشد که یکی از پژوهش­های اخیر به­خوبی نشان می­دهد که خیلی از شهرهایی که در دی­ماه سال گذشته در آنها آشوب داشتیم، شهرهایی بودند که جمعیت جوان جویای کار نسبتاً بیشتری داشتند. بنابراین نوسان­های اخیر در بازارها می­تواند دوباره به آن جنس اعتراض­ها دامن بزند تا شاید نظام موجود اقتصادی را برچیند و طرحی نو در اندازد تا بتوان در آن زیست آبرومندانه­ای داشت.

همین پژوهش نشان می­دهد که بخش عمده­ای از نارضایتی­های اخیر برخاسته از جمعیتی بود که اخیراً با امید به دولت روحانی رأی داده بود و خیلی زود امیدش نقش بر آب شد. بنابراین اگر دولت به دنبال امیدبخشی به جامعه­ای است که ظاهراً از دولت ناامید شده، باید نشان دهد که دیروز و امروز خودش را خوب شناخته، ضعف­ها و قوت­های سیاست­های پیشین را فهمیده و درکی دقیق و عمیق از میزان تأثیرگذاری سیاست­هایی دارد که تاکنون در کشور پیاده شده و سیاست­های آینده خود را با حکمرانی خوب بر مبنای همین اثربخشی­ها انتخاب خواهد کرد. طبیعتاً اگر دولت نشان بدهد که در بر همان پاشنه سابق می­چرخد و مستقل از میزان تأثیرگذاری سیاست­ها، فقط انجام سیاست­ها برایش مهم است، همچنان که تاکنون بوده است، امیدی هم در دل مردم برنخواهد انگیخت.

*نردبان شکسته

گذشته از اینها نه­تنها نابرابری واقعی بلکه حتی احساس نابرابری می­تواند برای یک جامعه بسیار خطرناک باشد. کتاب بسیار مهم «نردبان شکسته» که سال گذشته منتشر شد، حاصل پژوهش­هایی بود که نشان می­داد نه خود نابرابری، بلکه حس نابرابری چگونه می­تواند پیامدهای جدی از انواع بیماری­ها مانند فشار خون و قند خون تا تبعات اجتماعی دیگر را به دنبال داشته باشد. پرسشنامه ارزش جهانی (World values Survey) به­خوبی نشان می­دهد که ادراک جامعه ما از نابرابری چقدر بیشتر از چیزی است که درآمارها مشاهده می­کنیم. شاید بخشی از اتفاقات دی­ماه سال گذشته هم برخاسته از همین احساس بود.

بعد از نوسان­های اقتصادی اخیر، می­توان انتظار داشت یک حس نابرابری جدی درآمدی ایجاد شود که پیش از این شاید کمتر سابقه داشته است. احساس بدی که دهک­های میانه­ای که بنا به جبر زمانه دچار نزول طبقاتی شده و به طبقات پایین دست افتاده­اند از فقر خودشان دارند نه­تنها به مراتب بیشتر از احساس دهک­های پایینی است که پیش از این نیز فقیر بوده­اند، بلکه حتی بیشتر از طبقات بالادستی است که بعد از این شوک­های اخیر اقتصادی بالا بلندتر پرواز می­کنند. چرا که از اقتصاد رفتاری می­دانیم که ویژگی زیان­گریزی باعث می­شود درد وجودی از دست دادن چیزی به­طور معناداری بیشتر از خوشی ناشی از به دست آوردن همان میزان باشد.

دولت می­توانست با تنظیم مالیات­هایی، بخشی از این رانت منتقل شده به طبقات فرادست را به طبقات محروم برگرداند و اکنون نیز می­تواند با استفاده از داده افرادی که در این ماه­ها ارز یا سکه طلا خریدند، تخمین­های دقیق­تری از ثروت آنها به دست آورد و به این ترتیب سیاست­های حمایتی خود را هدفمندتر کند.

جالب اینجاست که با آنکه نابرابری در آمریکا، دست کم در دهه­های اخیر، بدتر از اروپا بوده است اما این کشور عموماً وضع بهتری در شادکامی (Happiness) و به­زیستی(Well-being) نسبت به اروپا دارد. بر اساس پژوهش­ها ظاهراً صرف وجود این تصور که آمریکا سرزمین پیشرفت است و امکان رشد اجتماعی براساس تلاش فردی در این کشور وجود دارد، مستقل از اینکه اساساً این باور چقدر درست و مبتنی بر شواهد است، حس بهتری در مردم این کشور ایجاد کرده است. بنابراین وقتی نابرابری در جامعه ما با این تصور عجین شود که رشد فردی تنها با داشتن رابطه یا رانت اطلاعاتی یا ثروت اولیه ممکن است نباید چندان انتظار داشت که با جامعه­ای سرخوش و پرطراوت رو به رو باشیم.

*برنامه مغفول رفاهی

شادکامی به عنوان هدف سیاستگذاری عمومی بحث چندان جدیدی در دنیا نیست و تحقیقات تجربی در مورد شادکامی نیز حدود نیم سده است که به طور جدی در اقتصاد پیگیری می­شود. اگرچه این­همه در پژوهش­های اقتصادی در کشور ما غایبی بزرگ بوده است. یکی از مهم­ترین برنامه­های مغفول رفاهی نیز در کشور اصلاح سیاستگذاری­های رفاهی در جهت افزایش شادکامی در جامعه است. کتاب «سیاست شادکامی» نوشته درک باک، رئیس پیشین دانشگاه هاروارد، به پژوهش­های گسترده­ای می­پردازد که در مورد مفهوم شادکامی و جگونگی سیاستگذاری برای گسترش آن در جامعه انجام شده است. برای نمونه او در این کتاب نشان می­دهد که چقدر دردهای مزمن، اختلال خواب و افسردگی روی کاهش شادکامی افراد تأثیر دارند و سیاستگذار چگونه می­تواند برای مقابله با این امور مداخله کند. بنابراین دولت در کنار اینکه برنامه­های رفاهی برای بهبود عینی وضع رفاهی مردم در پیش می­گیرد نباید به­زیستی ذهنی (Subjective Well-being) آنها را فراموش کند. از آنجا که در نهایت این ادراک­شناختی ما از وضع موجود (و نه واقعیت عینی آن) است که حال وجودی افراد را تعیین می­کند، شاید تلاش برای افزایش شادکامی مردم ثمره زودبازده­تر و کارآمدتری داشته باشد به­خصوص وقتی امکان عملی چندانی برای بهبود وضع عینی مردم و به­خصوص طبقات ضعیف­تر وجود ندارد.

همان­طور که دلیل دست­کم­بخشی از نابسامانی­های اخیر در اقتصاد کشور جو روانی موجود بود که خیلی­ها از آن به­عنوان حباب یاد می­کردند، درمان دست­کم بخشی از این اتفاق هم از جنس سیاست­های رفتاری است. بنابراین دولت باید یک شاخه بسیار مهم و نسبتاً جدید به نام سیاستگذاری رفتاری عمومی (Behavioural Public Policy) را جدی بگیرد و بخشی از سیاست­هایی را که همیشه پیاده می­کند با این نگاه طراحی کند که این سیاست­ها چه تأثیرات رفتاری خواهد داشت و چقدر بر شادکامی مردم خواهد افزود.