بيراهه «ايلیسو»

۵۵آنلاین :

آب‌گيري سد «ايليسو» به عنوان يك سد كوچك ابرپروژه‌هاي آبي تركيه چند روز پيش آغاز شد. در سطح رسانه‌ها همه فرياد زدند آب‌گيري سد ايليسو كار را تمام مي‌كند و ايران هم هيچ اقدامي در رابطه با رفتارهاي تركيه در مديريت منابع آب، نمي‌تواند انجام دهد. اين اظهارنظرها شايد بيش از حد بدبينانه باشد زيرا منابع مطلع بر اين باورند تأثیر رودخانه‌های دجله و فرات بر منابع آبي ايران حدود هفت درصد است و نبايد ايران بيشتر از حق و سهمي كه از اين منابع آبي دارد، درگير مناقشه با كشور همسايه يعني تركيه شود. از سوي ديگر، حجت ميان‌آبادي، عضو هيئت علمي دانشگاه تربيت مدرس، هم بر اين باور است مطالعات دقيق و متقني در زمينه تأثیر پروژه‌هاي كلان آبي تركيه بر ايران انجام نشده است به همين دليل، پيش از هر اقدامي، بايد اطلاعات محكمه‌پسند در اختيار داشته باشيم تا بتوانيم بر اساس منافع ملي در اين مناقشات، موضع درستي را اتخاذ كنيم. اگرچه ايليسو يك سد كوچك در ميان چندين پروژه بزرگ تركيه است كه در سايه بي‌ثباتي‌هاي سياسي در منطقه به‌تدريج اين كشور را به يك ابرقدرت آبي در خاورميانه تبدیل كرده اما آيا به صلاح ايران است كه بيش از كشورهاي درگير اصلي در مسئله منازعه آبي با تركيه، خود را به چالش با كشور تركيه وارد كند و بر سطح تنش‌ها با اين كشور بيفزايد؟ ايران 12 تيرماه سال 96 با موضع بالاترين مقام اجرائي كشور يعني حسن روحاني، رئيس‌جمهور، وارد منازعات آبي كشورهاي منطقه با تركيه شد. روحاني در همایش بین‌المللی «مقابله با گردوغبار» كه به ميزباني ايران در محل سالن اجلاس سران برگزار شد، رسما در مقابل سدسازي‌هاي تركيه موضع گرفت؛ موضعي كه البته با پاسخ طرف تركيه‌اي مواجه شد. روحانی در سخنان خود در سال 96، با اشاره به تعداد سدهایی که در بالادست رودخانه‌های دجله و فرات در حال ساخت است، گفت: اینکه در منطقه ما کشوری طرح احداث ٢٢ سد را در برنامه خود دارد، می‌تواند تأثیرات بسیار مخربی بر رودخانه‌های دجله و فرات بگذارد و در سایه آن کشور عراق و ایران و بسیاری از کشورها را به دليل وقوع پديده ريزگرد تحت تأثیر قرار دهد. بنابراین نمی‌توان در برابر آثار مخرب آن بی‌تفاوت بود و از این‌رو هم کشورهای منطقه و هم سازمان‌های بین‌المللی در این زمینه مسئولیت دارند. اين سخنان روحاني با واكنش تند طرف تركيه‌اي مواجه شد. تركيه ايران را متهم كرد كه براي اظهاراتش در زمينه تأثیر سدسازي‌هاي اين كشور بر منطقه سند كافي در اختيار ندارد. اظهارات هيئت اعزامي از تركيه در تقابل با حرف‌هاي رئيس‌جمهور از سوي ايران بدون پاسخ باقي ماند. از سوي ديگر، مسئولان عراقي هم به‌عنوان كشوري كه در پايين‌دست دجله و فرات قرار دارد و شايد بيشترين تأثیر را از اقدامات تركيه مي‌پذيرند، در همايش يادشده به جاي ايستادن در كنار ايران، ريزگردها را پديده‌اي به قدمت چندين دهه در عراق توصيف كردند و به اين ترتيب، در يك همايش بين‌المللي، پشت ايران را به نفع تركيه خالي كردند. ‌سهم كمتر از 7‌درصدي ايران از حوضه دجله و فرات در منازعات بين‌المللي بر سر آب، كشورها بر اساس منافع خود پاي ميز مذاكره مي‌نشينند. از همه ابزارهايي كه در اختيار دارند، براي دريافت حداكثري منافع استفاده مي‌كنند و صرفا سود كشورشان و نه هيچ چيز ديگر، ملاك عمل در مذاكرات قرار مي‌گيرد. براي آنكه بدانيم ايران در منازعه آبي حوضه دجله و فرات چه مواضعي بايد بگيرد، بيش از هر چيز بايد درباره پيشينه كنش‌ها در منطقه اطلاعات كافي در اختيار داشته باشيم. بر اساس مطالب درج‌شده در كتاب «بحران آب در خاورميانه» نوشته غلامحسين نهازي، چاپ مركز پژوهش‌هاي علمي و مطالعات استراتژيك خاورميانه، سال 78، 98 درصد جريان اصلي فرات از تركيه سرچشمه مي‌گيرد. تركيه فقط 28 درصد از مجموع 440 هزار كيلومترمربع مساحت حوضه آبريز فرات را در اختيار دارد. 17 درصد اين حوضه در سوريه، 40 درصد در عراق و 14 درصد در عربستان سعودي قرار دارد. از وسعت 471 هزار و 606 كيلومترمربعي حوضه آبريز دجله، 12 درصد در تركيه، 20 درصد در سوريه، 54 درصد در عراق و 34 درصد در ايران قرار دارد. به اين ترتيب، ايران فقط در حوضه آبريز دجله داراي اشتراك با كشورهاي همسايه است. كارشناسان مطلع مجموع تأثیر حوضه‌هاي آبريز دجله و فرات بر منابع آبي ايران را حدود كمتر از هفت درصد برآورد مي‌كنند. ‌تلاش تركيه براي تسلط بر منابع آبي منطقه كتاب بحران آب در خاورميانه سال 78 نوشته شده است. در اين سال، هنوز آرايش سياسي منطقه خاورميانه دستخوش تغييرات جدي نشده است. داعش در منطقه ظهور پيدا نكرده و عراق در آغاز جنگ‌هاي فرسايشي خود است. به‌اين‌ترتيب، آرايش سياسي كشورهاي درگير در حوزه دجله و فرات به نحوي است كه كشورهاي اين حوزه هنوز مي‌توانند با منافعي كه در اختيار دارند، منافع خود را تأمین كنند. در كتاب ياد‌شده آمده است كه تركيه با هدف رفع مشكل كم‌آبي و تأمین انرژي ارزان طرحي را به نام عمران آناتولي جنوب شرقي كه اختصارا گاپ خوانده مي‌شود، حدود چهار دهه پيش آغاز مي‌كند. اين طرح شامل 14 طرح فرعي داراي 21 سد و 17 نيروگاه برق آبي به روي رودخانه‌هاي دجله و فرات است. تنها يكي از سدهاي اين طرح با نام سد آتاتورك ظرفيت 50 ميليارد متر مكعب (هشت برابر ظرفيت سد كرخه به عنوان بزرگ‌ترين سد خاكي ايران) ذخيره آب دارد. براي پركردن مخزن اين سد، حدود دو سال سهميه آب كشورهاي سوريه و عراق كه سالانه حدود 30 ميليارد متر مكعب در سال است، به ميزان 40 و 80 درصد كاهش مي‌يابد. پيش‌بيني‌ها حاكي از اجراي اين طرح طي پنج دهه است.‌هدف امنيتي تركيه از اجراي پروژه گاپ كاهش روحيه ضددولتي كردهاي ساكن در منطقه محل اجراي پروژه است. بانك جهاني بر اين اساس كه هيچ توافقي بر سر نحوه تخصيص آب بين كشورهاي ذي‌نفع صورت نگرفته است، از اعطاي وام به تركيه خودداري مي‌كند. در دهه 80 تور گوت اوزال طرح خط لوله صلح براي حمل آب از تركيه به منطقه خليج فارس و كشورهاي خاورنزديك را ارائه مي‌كند. در اين طرح قرار بود آب رودخانه‌هاي سيحون و جيحون كه به مديترانه مي‌ريزند، براي تأمین نيازهاي 15 ميليون نفر در كشورهاي سوريه، اردن، بحرين، كويت، عمان، قطر، عربستان سعودي و امارات متحده عربي به اين كشورها منتقل شود. در ‌‌منطقه تنها اسرائيل از اين پروژه حمايت مي‌كند. هزينه اجراي پروژه در آن سال‌ها 20 ميليارد دلار برآورد مي‌شود. برخي تحليلگران سياسي در آن مقطع معتقد بودند كه خط لوله صلح صرفا براي تأمین آب اسرائيل است و منابع مالي پروژه توسط اسرائيل تأمین مي‌شود. اما بعدها با نزديك‌شدن اسرائيل به اعراب منطقه، پروژه خط لوله صلح در 1994 كنار گذاشته مي‌شود. ‌بده‌بستان‌هاي سياسي براي تأمین نيازهاي آبي از آنجا كه ارتفاعات جولان به تصرف اسرائيل درمي‌آيد، سوريه از بخشي از منابع آبي خود محروم مي‌شود؛ به همين دليل تلاش مي‌كند كه منابع آب بيشتري از حوضه دجله و فرات براي خود تأمین كند. هر سه كشور سوريه، تركيه و عراق كشاورزي آبي دارند و توسعه كشاورزي آنها متكي به منابع آبي است. در سال‌هاي نگارش كتاب، سوريه حمايت از كردهاي مخالف تركيه، پ.ك.ك و حزب كارگزاران كردستان و ارتش سري آزادي‌بخش ارمنستان و چريك‌هاي چپگراي تركيه را به‌عنوان ابزار سياسي در برابر تهديدهاي تركيه در دست داشت. استفاده از اين ابزار بسياري از تنش‌هاي بين سوريه و تركيه را تعديل مي‌كند. عراق به‌عنوان يك كشور پايين‌دست، نگران سدسازي در سوريه و تركيه است. در 1975 كه آب‌گيري سد الثوره سوريه شروع مي‌شود، عراق با ادعاي به‌خطر‌افتادن زندگي سه ميليون كشاورز نيروي نظامي به مرز سوريه گسيل مي‌كند. عراق درباره مسئله جدايي‌طلبي كردها موافقت‌نامه 1984 موسوم به تعقيب سرسختانه كردها را با تركيه به امضا مي‌رساند و از اين ابزار به‌عنوان يك ابزار سياسي مناسب براي اخذ امتياز درخصوص تأمین آب اضافه‌تر از تركيه استفاده كند. با وجود همه تنش‌هاي موجود بين سه كشور، سوريه فقط در 1984 ايجاد سازمان منطقه‌اي رود فرات و تشكيل يك جلسه گردهمايي با حضور سه كشور را به‌منظور بحث درباره سهم هر كشور درخواست مي‌كند. عراق نيز در 1978 با تركيه موافقت‌نامه‌اي امضا مي‌كند و بر اساس مفاد آن سهم آب مورد نياز هر دو كشور مشخص می‌شود. فقط يك بار در 1982 كميسيون سه‌جانبه‌اي بين سه كشور ذي‌نفع در مورد فرات تشكيل شد. حالا با گذشت دو دهه از نگارش كتاب بحران آب در خاورميانه، آرايش سياسي منطقه به‌طوركلي عوض شده است و كشورهايي سوريه و عراق، به دليل درگيري در جنگ‌هاي فرسايشي قدرت استفاده از ابزارهاي گذشته را براي دريافت حقابه‌هاي خود در اختيار ندارند. تركيه با زماني كه در پس جنگ‌هاي منطقه‌اي در اختيارش قرار گرفته است، با آرامش طرح‌هاي عظيم آبي خود را تكميل كرده و تبديل به كليددار آب منطقه شده است. اما آيا در چنين شرايطي، ايران بايد به منازعه آبي حوضه دجله و فرات وارد شود؟ ‌ايليسو، جزئي كوچك از 10 پروژه آبي بزرگ حجت ميان‌آبادي، عضو هيئت‌علمي دانشگاه تربيت مدرس در گفت‌وگو با «شرق» در اين زمینه مي‌گويد: موضع‌گيري‌ها بر سر آب‌گيري سد ايليسو به اين خاطر است كه ما نگاه درست و عميقي به مسائل آب تركيه نداريم. ايليسو فقط يكي از 22 سد پروژه گاپ است. طرح گاپ يكي از ده‌ها ابرپروژه آبي تركيه است. تركيه حداقل 10 پروژه ديگر به جز گاپ دارد كه آنها را رها كرده‌ايم.‌او اضافه مي‌كند: ما از پروژه‌هاي ديگر تركيه غفلت كرديم. بايد ديد جايگاه آب در سياست خارجي و ديپلماسي كلان تركيه و نوعثماني‌گري چيست. بعد جايگاه اين 10 ابر پروژه را در سياست خارجي تركيه تحليل كرد تا در نهايت به پروژه گاپ برسيم. گيركردن صرف در پروژه ايليسو به بيراهه رفتن است.‌به گفته اين عضو هيئت علمي دانشگاه تربيت‌مدرس، تركيه موقعي كه سد ايليسو را در 2018 تكميل كرد، با اعتراض رسمي عراق مواجه شد و با ديپلماسي نرمي در حوزه آبي، آب‌گيري اين سد را چندين ماه به تعويق انداخت و سعي كرد وجهه مثبتي از خود ايجاد كند. اين كشور به دنبال ایجاد ذهنيت مثبت‌ از خود نزد افكار عمومي بود. اين شيوه يكي از ابزارهاي عادي ديپلماسي نرم است.‌او ادامه مي‌دهد: تركيه چندماهي آب‌گيري سد ايليسو را به تعويق انداخت و چهره خوبي در سطح بين‌الملل براي خود ايجاد كرد. البته اين تعويق عملا هيچ تأثیري بر اثرات آبي پروژه نخواهد داشت و بيشتر يك ژست ديپلماسي بود. ‌نبود مطالعات جامع درباره اثرات طرح‌هاي تركيه ميان‌آبادي بر اين باور است كه با وجود اثرات بسيار جدي و مهم پروژه‌هاي آبي كلان تركيه و همچنين پروژه گاپ به صورت خاص‌تر، مطالعه دقيق و كاملي در رابطه با تأثیر اين پروژه‌ها بر ايران وجود ندارد.‌او اضافه مي‌كند: بايد اين سؤال را از مسئولان امر پرسيد كه چرا تاكنون تقريبا هيچ مطالعه جامعي درباره اثرات زيست‌محيطي، انساني و اقتصادي اين پروژه‌ها بر كشور ما انجام نشده است.‌اين عضو هيئت علمي دانشگاه تربيت‌مدرس عنوان مي‌كند: براي انجام هرگونه اعتراض درباره رفتارهاي تركيه در مراجع بين‌المللي نياز به مستندات علمي داريم. بدون اين مستندات نمي‌توان هيچ ادعايي را در فضاي بين‌الملل مطرح كرد. او تأکید مي‌كند: ما دقيقا بايد بدانيم حدود تأثیرگرفتن ايران از اقدامات تركيه چقدر است تا بتوانيم براي آن برنامه‌ريزي كنيم. براي طرح دعاوي در مراجع بين‌المللي نياز به عضويت در كنوانسيون‌هاي بين‌المللي داريم. كنوانسيون‌هاي بين‌الملل مي‌گويند آب صرفا متعلق به كشور بالادست نيست. اين كنوانسيون‌ها بر چندين اصل تأکید دارند كه بين آنها دو اصل «استفاده و بهره‌برداري منصفانه و منطقي از آب» و «عدم آسيب‌رساني به كشورهاي منطقه» بسيار مهم است. ميان‌آبادي يادآور مي‌شود: كنوانسيون‌هاي بين‌المللي براي كشورهايي كه عضو اين كنوانسيون‌ها هستند الزام‌آور است و در‌حال‌حاضر ايران و تركيه به كنوانسيون «استفاده از آبراه‌هاي فرامرزي براي مصارف غيركشتي‌راني» نپيوسته‌‎اند. عراق چون در حوضه دجله و فرات يك كشور پايين‌دست است و اين كنوانسيون برايش مفيد بوده،‌ به آن پيوسته است.‌او مي‌گويد: كنوانسيون يادشده در سال 1997 به تصويب رسيد و در آن مقطع، سه مخالف داشت. يكي از اين مخالف‌ها كشور تركيه بود و ايران به مفاد اين كنوانسيون رأی ممتنع داد. اين عضو هيئت علمي دانشگاه تربيت‌مدرس تأکید مي‌‎كند: با توجه به شرايط هيدروپلیتيكي ايران، پيوستن به اين كنوانسيون بايد با توجه به منافع ملي كشور و اماواگرهاي موجود انجام شود. به گفته ميان‌آبادي، از آنجايي كه ايران عضو هيچ كنوانسيون بين‌المللي‌ای در زمينه آب نيست، نمي‌تواند در نظام حقوق بين‌الملل طرح دعوا كند و اين مسئله با شرايط فعلي امكان‌پذير نيست؛ اگرچه اصول مندرج در كنوانسيون 1997 سازمان ملل در مورد آبراهه‌هاي مرزي تبديل به اصول عرفي شده است و همه كشورها ملزم به رعايت اصول عرفي هستند. او مي‌گويد: ايران و تركيه بر سر هورالعظيم و دجله و فرات معاهده آبي مشخصي ندارند و براي سرشاخه‌ها مقدار كمي معاهده دارند. ‌آب‌گيري ايليسو، هورالعظيم را نمي‌خشكاند اگرچه در بسياري از رسانه‌هاي فارسي‌زبان آب‌گيري ايليسو آخر كار هورالعظيم معرفي مي‌شود و آب‌گيري اين سد را عاملي براي خداحافظي با اين تالاب خوزستان معرفي مي‌‎كنند، اما يك منبع مطلع در گفت‌وگو با «شرق» عنوان مي‌كند: ايليسو در تركيه، بالادست اقليم كردستان واقع شده است. اگر آب اين سد رها شود، در اقليم كردستان جلوي آب را مي‌گيرند. حتي اگر از اقليم كردستان رها شود، اين آب هيچ‌گاه به سمت هورالعظيم جاري نمي‌شود. او مي‌گويد: از حدود چهار تا پنج سال پيش يك جرياني اصرار داشته است كه آب‌گيري ايليسو هورالعظيم را خشك مي‌كند. اين آدرس غلط‌دادن است، نه‌اينكه آب‌گيري اين سد تأثیر ندارد. اينكه همه فشار را روي اين بخش بگذاريم، اشتباه اول بوده است. اين يك آدرس غلط‌دادن است. اين منبع مطلع تأثیر سد آتاتورك با حجم 48 ميليارد مترمكعب را به مراتب بيشتر از آب‌گيري ايليسو بر ايران مي‌داند، زيرا منابع ذخيره‌شده پشت اين سد،‌ مستقيم وارد هورالعظيم مي‌شوند. به گفته او، مجموعه پروژه‌هاي آبي تركيه روي ايران اثر منفي دارند، اما تأثیر اين پروژه‌ها روي عراق بيش از ايران است و بنابراين ايران نبايد به‌جاي عراق وارد فضاي تنش شود. اين منبع مطلع، سازمان حفاظت محيط زيست را مسئول انجام مطالعه در زمينه تبعات اجراي پروژه‌هاي تركيه بر ايران معرفي مي‌كند و از برگزاري برخي نشست‌هاي مشترك چهارجانبه بين كشورهاي منطقه براي بررسي حوضه آبريز دجله و فرات به صورت واحد خبر مي‌دهد.