اردبیل، مهد حسینیت ایران

۵۵آنلاین :

نویسنده و پژوهشگر : معین حافظی زاده

در آستانه ایام محرم و با شروع ایام عزاداری امام حسین (ع) شهر های مختلف شیعه با رسم و رسوم و سبک و سیاق خاص خودشان به استقبال محرم و عزاداری میروند. در این میان آذری زبانان به عنوان عزاداران همیشه مورد توجه بوده اند. اما در میان آذری زبانان، حسینیان شهر اردبیل همواره جایگاه ویژه ای دارند و وجه تمایز بسیار بزرگی دارند که در ادامه اشاره خواهد شد، اما شاید به لحاظ بعد رسانه ای این تمایز آنقدر وسیع و گسترده است که امکان پوشش آن وجود ندارد و در زمینه رسانه ای بودن شهر های دیگر در مراسمات عزاداری در ذهن عموم مردم بسیار پررنگ تر است. دلیل کمرنگی پوشش خبری و رسانه ای اردبیلی ها در واقع عدم تمرکز است و به لحاظ بعد خبری تمرکز و در واقع کپسولی بودن یک اتفاق امری مهم است اما پوشش عزاداری در اردبیل اگر بخواهد اتفاق بیوفتد تمام فضای رسانه ای و وقت پخش برنامه ها باید مختص به اردبیل باشد. به عنوان یکی از ساکنان این شهر قصد دارم در این مطلب این گستردگی و تاریخ کوتاهی از آن را در آستانه ماه محرم بررسی کنم.

اگر بخواهیم به عنوان تاریخی کوتاه از این عزاداری را بگوییم پس از اعلام مذهب رسمی تشییع در ایران و در ریشه آن اردبیل، عزاداری ها در اردبیل جنبه رسمی پیدا کرد. طایفه های دوگانه حیدری و نعمتی که در زمان قاجار و صفویه وجود داشته اند در اردبیل به عنوان دیگری و شاید هم نامربوط وجود دارد که بحث آن طولانی و مفصل است.

شروع عزاداری در اردبیل و اماده سازی برای ماه محرم از ۸ ذی الحجه و با شهادت حضرت مسلم در اردبیل آغاز میشود. از این تاریخ محلات و هیئات اردبیلی مراسم ها و آمادگی های خودرا برای ماه محرم انجام مبدهند‌.

نقطه عطف و شروع عزاداری های ماه محرم با اعلان عزا در مراسم طشت گذاری حسینیه متبرکه اردبیل در تاریخ ۲۶ ذی الحجه هر سال میباشد. این مراسم که نماد سه چیز است به عنوان یکی از تاریخی ترین و گسترده ترین مراسماتی است که در عزای امام حسین انجام میشود. در ۲۷ ذی الحجه این مراسم در مسجد جامع اردبیل و در ۲۸ ام این ماه در مسجد اعظم اردبیل صورت میگیرد. بعد از مسجد اعظم اردبیل محلات شش گانه به نوبت و شعبات تابعه آنان مراسم طشت گذاری را با سبک و سیاق خاص خود انجام میدهند. این رسم تا آخرین ساعات روز ۲۹ ذی الحجه در تمامی مساجد اردبیل برگزار میگردد. سپس از روز دوم محرم به ترتیب محلات شش گانه گازران، سرچشمه، عالی قاپو، پیرعبدالملک، اوچدوکان، طوی همراه با شعبات تابعه خود و بر اساس رسم تاریخی به هر روز یک محله با شعبات در بازار تاریخی اردبیل به عزاداری میپردازند. در پایان روز نیز محلاتی که آن روز در بازار اردبیل عزاداری نکرده اند بر اساس سنت و رسم و ترتیب تاریخی که از ابتدا بوده است در مساجد و محلات گوناگون عزاداری میکنند. این رسم تا روز تاسوعا ادامه دارد و در روز تاسوعا به یاد ۴۱ خیمه امام حسین محلات به ۴۱ مسجد اردبیل شمع گردانی میکنند. در روز عاشورا نیز مراسم های شبیه خوانی و مسیر های عاشورایی هر محله و مسجد طی میگردد. تا سومین روز شهادت امام حسین عزاداری ادامه دارد و پس از آن مراسماتی تحت عنوان هفته خوانی تا اربعین و آخر ماه صفر ادامه پیدا میکند.

این خلاصه ای از ترتیب و روند عزاداری در دو ماه عزای سرور و سالار شهیدان بود. اما نکات بسیار مهم و ناب در خصوص عزاداری اردبیل وجود دارد که بدان اشاره میشود:

۱. عزاداری محرم اردبیل هیاتی نیست

بر خلاف تصور در شهر های دیگر عزاداری به صورت هیاتی و ثابت در مساجد مختلف صورت میگیرد اما در اردبیل این چنین نیست. هر شب از ماه های محرم تمامی محلات شش گانه و شعبات تابعه آنان به جز محلاتی که در بازار عزاداری کرده اند، با توجه به رسم تاریخی خود هر شب با حرکت به سمت مساجد دیگر در آن مسجد عزاداری میکنند. به طور مثال در روز دوم محرم در طول تاریخ سینه زنان محله اوچدکان در مسجد محله یعقوبیه عزاداری میکنند. این رسومات هر شب تا شب تاسوعا در تمامی محلات وجود دارد و هر کدام از محلات سبک و سیاق و مسیر تاریخی و هم چنین ترتیب حرکت عزاداری خود را دارد. این سیاق یکی از بی نظیر ترین و گسترده ترین روندهای عزاداری است که نظیر آن یقینا وجود ندارد.

۲. مادحین در اردبیل ثابت نیستند.

در اردبیل مداحان برای یک هیات یا یک تکیه مداحی نمیکنند. در شهرهای دیگر مشخص است که فلان مداح در فلان هیات که اکثرا به خودش تعلق دارد مداحی خواهد کرد اما در اردبیل این چنین نیست. هر کدام از دسته جات عزاداری مداح خود را دارند که با حرکت دسته جات مداحان نیز با آنان همراه میشوند و در مساجد مختلف عزاداری میکنند. چیزی به عنوان "سرخط" در اردبیل وجود دارد که مانند قرارداد است و مادحین طبق آن عمل میکنند و به محلات اصطلاحا سرخط میدهند و طبق سنوات، مبلغ و همچنین تعهدات به مداحی برای یک محله میپردازند. سرخط بسیار مهم و مقدس است و

شکسته شدن آن باعث مذمت مداح در شهر میشود.

۳. هیئات مادران عزاداری محرم اردبیل هستند.

در سرتاسر سال و تقریبا در تمامی روزهای هفته به خصوص پنج شنبه و جمعه هئیات گوناگون در اردبیل با توسلات گوناگون عزاداری میکنند. اما چند روز مانده به محرم و تقریبا حول و حوش عید غدیر هیئات ختم میشوند و مادحین خودرا برای محرم آماده میکنند. این هیئات علاوه بر عزاداری منبع و مرجع و مکتب تربیت مادحین و شعرا و نوحه خوانان هستند. اساتید مداحی در اردبیل در این هیئات دست به تربیت مداحان با همان سبک و سیاق خاص اردبیل و طبق سنت میپردازند. این تربیت ها مانند کلاس های دانشگاهی و موسسات نیست بلکه تنها جهت رضای الهی، بدون چشم داشت، رایگان و در راستای عظمت دستگاه امام حسین و بر اساس صرفا تجربه و آموزش دستگاه های موسیقی و از همه مهمتر برای مداحی در ده روز محرم است.

۴. پوشش رسانه ای عزاداری در اردبیل تمام وقت رسانه ها و صدا و سیما را خواهد گرفت!!

همانطور که گفته شد عزاداری در اردبیل کپسولی نیست. در هر لحظه از ساعات ماه محرم و در هر نقطه از شهر حتی محلات و شهرک های تازه تاسیس در ۱۰ روز ابتدایی در تمامی ساعات روز عزاداری وجود دارد. به طور مثال اگر محله ای در بازار عزاداری میکند، محله بعدی در حال آماده سازی برای حرکت در مسیر خاص خود برای عزاداری بازار است. در شب نیز که عزاداری بازار تمام شد این شرایط در کل شهر و در تمامی مساجد حاکم است. این گستردگی طبیعتا اگر بخواهد در صدا و سیما و رسانه ملی و یا هر رسانه ای بازتاب داشته باشد اولا امکانات پاسخگوی پوشش این گستردگی آن هم در حد یک شهر نیست و ثانیا در تمام ساعات یک روز عزاداری در جریان است که امکان پوشش آن وجود ندارد‌.

این سبک و سیاق یک خوبی و یک بدی دارد.

خوبی آن در این است که ده روز محرم تمام شهر رنگ و بوی عزای حسینی دارد و هر کس اراده برای عزا داشته باشد در هر ساعت از روز یقینا بی نصیب نخواهد ماند.

بدی آن نیز این است که شهرهایی به عزاداری متمرکز و در یک نقطه و حالا کمابیش با وجهه تاریخی در سطح رسانه ها به عنوان پایتخت ها و مهد های حسینیت شناخته میشوند و اردبیل در اینجا مورد غفلت قرار میگیرد. هرچند در مقابله با این اجحاف از سال ۱۳۹۰ رسمی تحت عنوان اجتماع عظیم تاسوعایی و عاشورایی در جریان است اما تنها نماد بسیار کوچک از عزاداری در اردبیل است و تنها در جهت مبارزه برای هویت و همچنین بعد رسانه ای میباشد.

در پایان باید گفت که عظمت و گستردگی عزای امام حسین (ع) در اردبیل آنقدر زیاد است که تنها با حضور چندین ساله در این شهر قابل درک است. به جرئت تمام به عنوان ساکن و متولد این شهر هنوز هم بعد از چندین سال گشت و گذار در محرم اردبیل هنوز نتوانسته ام شاید یک پنجم از سنت ها، آیین ها، مراسمات، نوع زنجیر و سینه زنی، مسیر حرکت دسته جات و ... را در تمام شهر مشاهده کنم. بنابراین به جرئت با توجه به گستردگی و عظمت، تنها اردبیل را میتوان پایتخت و مهد حسینیت قلمداد کرد و تنها میتوان اردبیل را بنیانگذار عزاداری حسینی در ایران دانست. قطعا گستردگی آن هم در این نوعی که تنها گوشه ای از آن نگاشته شد، بعد رسانه ای بسیار عظیمی را طلب میکند که از توان امکانات خارج است. برگزاری یک مراسم با طول و عرض عظیم آن هم در یک روز طبیعتا توان رسانه ای کمتری طلب میکند و باعث مطرح شدن رسانه ای آن میگردد اما اینکه در اردبیل هر لحظه و هر ساعت مراسمی تاریخی در هر گوشه از شهر باشد، نه تنها عظمت و عشق و ارادت ساکنین آن شهر را نشان میدهد بلکه آن قدر گستردگی دارد که حتی برای خود ساکنان نیز پس از سالها همچنان جای تجربه های جدید دارد.