بی‌تفاوتی مسوولان سازمان جنگل‌ها به سرنوشت جنگل‌های هیرکانی

۵۵آنلاین :

الهه موسوی| پنج نفر هستند؛ پنج نفری که شب و روز پای زندگی شمشادهای باقی مانده در غرب گلستان ایستادند تا نگذارند نسل "شمشاد هیرکانی"، گونه در خطر انقراض و حمایت شده، در گلستان نیز منقرض شود؛ اتفاق تلخی که در دو استان دیگر شمالی افتاد و این گونه در اثر بی توجهی و بی عملی سازمان متولی و مدیران، تقریبا از دست رفت. این پنج نفر زندگی خود را با زندگی شمشادها گره زدند و لحظه به لحظه با دیدبانی و غربالگری و محلول پاشی، از شمشادها در برابر آفت شب پره محافظت کردند. سیدنقی خالقی رابط گیاه پزشکی اداره منابع طبیعی بندرگز و سرجنگلبان منطقه، لیسانس مهندسی تولیدات گیاهی و کارشناسی ارشد زراعت؛ فریدون فریدی کارشناس حفاظت وحمایت، کارشناسی ارشد جنگل شناسی و اکولوژی جنگل؛ سیدجواد مهدوی، کارشناسی ارشد مهندسی جنگل؛ رضا جعفری نیروی طرح صیانت و کارشناسی ارشد مهندسی جنگلداری و جنگل شناسی و میلاد جعفری، کارشناسی ارشد جنگل شناسی و اکولوژی جنگل. پیک زیبای انقراض تصور اینکه پروانه ای با آنهمه زیبایی بتواند عامل نابودی و انقراض یک گونه گیاهی باشد غیرممکن است؛ اما این رخداد تلخ و باورنکردنی در خرداد ۱۳۹۵ برای نخستین بار در ایران در توده‌های شمشاد شهرستان چالوس مشاهده شد و آنها را با نابودی مواجه کرد. شمشاد، درختی همیشه سبز و بومی جنگل‌های هیرکانی در شمال ایران است که در فهرست گونه‌های گیاهی در خطر انقراض "اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت" IUCN قرار دارد.

سازمان متولی هم با بی تفاوتی به تماشا نشست و به هیچ یک از تذکرها و پیشنهادهای کارشناسان متخصص توجه نکرد و شد آنچه که نباید می شد؛ گونه پهن برگ و همیشه سبز شمشاد هیرکانی، تقریبا در دو استان مازندران و گیلان از دست رفت و در گلستان نیز در یک قدمی انقراض قرار گرفت. حالا با گذشت 3 سال از نخستین شب پره که در خرداد ۱۳۹۵ در توده‌های شمشاد شهرستان چالوس مشاهده شد و آخر هم معلوم نیست از کجا و چگونه پیدا شد، شمشادهای گیلان و مازندران تقریبا از دست رفته اند و فاصله ای تا رسیدن به نقطه انقراض ندارند. اما شمشادهای آفت زده گلستان، داستان دیگری دارد.

قصه شمشادستان های گلستان، داستان یک تیم سراسر همت وتلاش است؛ چند کارشناس جوان که به خواسته خود پای در میدانی گذاشتند که شاید از نتیجه این کارزار خبر نداشتند؛ اما از همان ابتدا می خواستند شمشادها از دست نروند. مهمان ناخوانده و شوم شمشاد هیرکانی درختی همیشه سبز و بومی جنگل‌های هیرکانی در شمال ایران است که در فهرست گونه‌های گیاهی در خطر انقراض "اتحادیه بین المللی حفاظت از طبیعت" IUCN قرار دارد. شمشادها گونه ای گرمادوست، سایه پسند، رطوبت دوست و همیشه سبز هستند که در زیر اشکوب دیگر درختان می رویند. در جنگل های شمال بیشتر با بلوط، و در استان گلستان با ممرز، افرا و داغداغان انطباق و همزیستی دارند. سیدنقی خالقی رابط گیاه پزشکی اداره منابع طبیعی بندرگز و سرجنگلبان منطقه، لیسانس مهندسی تولیدات گیاهی و کارشناس ارشد زراعت در این باره به اسکان می گوید:« شب‌پَره شمشاد یک آفت جدید است که در خرداد ماه ۱۳۹۵ برای نخستین بار در ایران، در توده‌های شمشاد شهرستان چالوس مشاهده شد. آفتی بسیار خطرناک که در دنیا 7 نسل دارد و توان تغذیه بسیار.»

او در ادامه گفت:« بیماری قارچی بلایت ۳ سال قبل از آفت شب پره شمشادها را درگیر کرده بود و یک تیم از فائو که دانشمندان برجسته ای به نام های آقای دکتر "پل باربر" و خانم دکتر "شیروما" هدایت آن تیم را در دست داشتند، ما در جلسات منسجم آن شرکت می کردیم.» او می افزاید:« شب پره شمشاد در استان گلستان 4 نسل دارد و هر چه هوا گرم تر و مرطوب تر باشد دوره رسیدن به مرحله پروانه شدن آن کوتاه تر می شود. هر پروانه در پشت برگ، در حدود 300 تخم می گذارد و پس از 35 روز تبدیل به لارو می شود. آنها از توانایی خوردن بالایی برخوردارند و در نهایت کل برگ را می خورند و گیاه را خشک می کنند. زمانی که جمعیت لاروها زیاد می شود با پاشیدن محلول بیولوژیکی بر روی برگ شمشادها، جمعیت لارو را کاهش می دهند. این محلول ها برای درخت ها و دیگر حشرات و پرنده ها و در یک کلام دیگر موجوداتی که در آن منطقه جنگلی زندگی می کنند خطری ندارد و بیولوژیک است و فقط لارو شب پره، با خوردن برگ های شمشاد آغشته به محلول می میرد. یک سری از این محلول ها نیز نقش دورکننده را ایفا می کند؛ به این گونه که تغذیه لاروها را مختل می کند.»

خالقی که یکی از اعضای تیم مبارزه بیولوژیک با شب پره شمشاد در غرب گلستان و منطقه "بلبل چشمه" است تاکید می کند که اگر این کارها انجام نمی گرفت، تمام شمشادهای گلستان نیز از بین می رفت. او می گوید:« در اسفند ۹۵ ما اولین پروانه و آثار آفت شب پره را در ذخیره گاه ژنتیکی چشمه بلبل مشاهده کردیم و بلافاصله آنرا گزارش کردیم. در نسل های دوم و سوم این آفت در سال ۹۶ ، اولین طغیان های شدید را شاهد بودیم و البته این سال توام بود با تنش های شدید خشکی ( به استناد سازمان آمار هواشناسی) که منجر به خشک شدن ۴۰ درصد پایه های شمشاد در نقاط غیرقابل دسترس شد. او می گوید:« یکی از روش های پایش و کنترل این آفت، به کارگیری "تله های فرمونی" است. این تله ها از اسپانیا وارد شده و حشرات نر را به سمت خود جذب کرده و در درون مخازن، اسیر می کند. از سوی دیگر تعداد پروانه هایی که در مخازن این تله ها گرفتار می شوند نشان دهنده میزان جمعیت این آفت در آن منطقه است. ما با استفاده از این تله ها موفق شدیم جمعیت این آفات را تا حدی کنترل کنیم.» سرعت تخریب آفت شب پره یکی دیگر از اعضای تیم تاکید می کند که در شرایطی که آفت طغیان کرده و تخم ریزی کرده باشد اگر جنگل را یک هفته رها کنید کل زحمات هدر خواهد رفت. سرعت خسارت آنقدر بالاست که اگر الان اینجا را رها کنند تا هفته بعد که دوباره به اینجا بیایید هیچ درختی با برگ در اینجا نمی بینید.

او می گوید:« این رشد در 5 نسل تکرار می شود و تکثیر پروانه ها هم تصاعدی است؛ به این ترتیب که یک پروانه ماده 300 برابر می شود و باز آن 300 پروانه، 50 درصدشان نر هستند که به همین ترتیب تکثیر می شوند. جمعیت 1 عدد پروانه می تواند در یک سال به همین شکل تصاعدی تا 5 نسل تکثیر شود.» ایجاد راه برای نجات شمشادها مصطفی لو نیز با اشاره به اینکه برای محلول پاشی نیاز به ایجاد یک مسیر در دل شمشادها بوده تا آنرا نجات بدهند. او می گوید:« مسیر این راه را باز کردیم تا برای محلول پاشی و کنترل دسترسی داشته باشیم. ناچار شدیم تعدادی نهال و شاخه را بزنیم تا راه را برای ادامه کار در این منطقه باز کنیم. ناگزیر هستیم برای نجات این جنگل و شمشادها، تعداد اندکی را نیز قربانی کنیم. گاهی لازم است برای نجات تمام منطقه، از چند سرشاخه و نهال بگذریم تا این گونه مهم، حفاظت شود.» او درباره محلولی که برای آفت شب پره استفاده می شود می گوید:« این محلول، کاملا گیاهی بوده و عصاره "تلخ بیان" است و از کره جنوبی وارد می شود. برای هر لیتر آن در حدود 200 هزار تومان هزینه می شود. در حالی که اگر ما از آفت کش شیمیایی استفاده می کردیم لیتری 30 هزار تومان برایمان هزینه در بر داشت و نیز ممنوع نیز هست؛ چرا که به جنگل و دیگر زیستمندان آن آسیب وارد می کند.» معاون امور اراضی منابع طبیعی گلستان تاکید می کند که محلول پاشی طبق دستورالعمل سازمان جنگل ها و اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان انجام می گیرد و ما مجاز نیستیم حتی به اندازه یک قطره، محلول پاشی شیمیایی کنیم. محلول پاشی هوایی شمشادها در ارتفاع در حال از دست رفتن هستند. چرا که به دلیل صعب العبور بودن رویشگاه های شمشاد در مناطق کوهستانی، پاشیدن محلول از آسمان بر روی شمشادها، تنها راه نجات آنها در این مناطق است؛ اما با وجود پیگیری های مکرر کارشناسان و اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری گلستان و حتی واریز مبلغ لازم برای هزینه های پرواز و خلبان، این کار تاکنون اجرایی نشده است.

یک مقام مسوول در اداره کل منابع طبیعی گلستان در اینباره به اسکان می گوید:« ابتدا گفتند برای دستمزد خلبان و دیگر هزینه ها، مبلغی را پرداخت کنید تا هلی کوپتر و خلبان بفرستیم؛ اما با اینکه اداره کل این رقم را پرداخت کرد این درخواست عملی نشد.» او در پاسخ به پرسش خبرنگار اسکان درباره اینکه "یعنی پول را گرفتند و خلبان نفرستادند؟" گفت:« بله؛ گفتند چون خلبان ها درگیر مبارزه با ملخ در دیگر نقاط کشور هستند، نمی توانند برای مبارزه با آفت شمشاد به گلستان بیایند.» به نظر می رسد جنگل های هیرکانی برای مسوولان و دولت های ایران اهمیت ندارد و به رغم شعارهای مردم پسند، هیچکس به سرنوشت گونه های در حال انقراض گیاهی فکر نمی کند. از سوی دیگر این موضوع نشان دهنده ناتوانی سازمان جنگل ها، مراتع وآبخیزداری به عنوان متولی جنگل های کشور است؛ سازمانی که برای نجات یک گونه در حال انقراض، نمی تواند یک خلبان را برای چند ساعت در اختیار بگیرد؛ چه رسد به اینکه هلی کوپتر یا بالگرد اختصاصی برای عرصه های خود داشته باشد و در مواقع بحران از جمله آتش سوزی یا شیوع آفات از آن استفاده کند. چرا محلول پاشی؟! یکی از اعضای تیم، علت اینکه چرا روش محلول پاشی بر روی برگ ها و تنه و ساقه شمشادها برای کاهش جمعیت آفت شب پره انتخاب شد را اینگونه توضیح می دهد:« شمشاد هیرکانی در حال منقرض شدن بود و اگر منقرض شود نسل های بعد از ما نمی توانند حتی یک دانه از آنها را ببینند و بدانند شمشاد چیست؟ مانند ببر هیرکان و یا شیر که حالا منقرض شده و دیگر یک دانه اش هم در ایران نیست. به همین دلیل باید بودجه های لازم باز هم در اختیار این کارشناسان زحمتکش و خبره قرار بگیرد تا این کار در نیمه راه با چالش مواجه نشود.» فقدان ارائه برنامه برای کنترل آفت شب پره کارشناسان منابع طبیعی می گویند علیرغم اینکه دستگاه های مختلفی از جمله "موسسه تحقیقات جنگل ها ومراتع کشور" و "دانشگاه منابع طبیعی" در "کمیته تخصصی گیاه پزشکی" عضو هستند اما تاکنون برنامه ای تعادلی که راهکار مناسب، برای کنترل آفت شب پره باشد را ارائه نداده اند. به جز یکی دو پروپوزال دانشجویی که نمی توان آنرا تعمیم داد و در نقاط مختلف اجرا کرد. مگسی در طبیعت هست که دشمن طبیعی شب پره بوده و شفیره آنها را می خورد و برای شب پره مانند پارازیت عمل می کند. ولی از آنجایی که هنوز تعادل جمعیتی میان آنها برقرار نیست، نمی توانند با این آفت مبارزه طبیعی داشته باشند. ابتدا باید طبیعت، دشمنان طبیعی خود را بشناسد و سپس به تعادل برسد. یکی دیگر از مشکلات این است که ما محیط ایزوله ای نداریم که در آنها بکاریم. اما در قرن آباد این محیط را به طور مصنوعی ایجاد کرده اند. عنصر "زمان" یک عامل مهم است خالقی درباره اهمیت زمان در محلول پاشی می گوید:« محلول پاشی باید در زمان مناسب صورت بگیرد؛ هنگامی که تازه پروانه تخم ریزی کرده زمان مناسبی برای محلول پاشی نیست؛ چرا که تخم ها نسبت به این محلول ها مقاوم و مصون هستند. باید صبر کنیم در حدود 90 تا 95 درصد تخم ها تبدیل به لارو بشوند آنگاه محلول پاشی کنیم.» او می افزاید:« تمام کارها با اداره کل هماهنگ می شود و ما دستورات را اجرا می کنیم. به همین دلیل این امکان پدید آمد که لکه های 20 و 10 و 5 هکتاری را که به آنها دسترسی داشتیم به صورت امروز حفظ شوند. اینجا کارشناسان ما 24 ساعته و شبانه روز کار کردند و پای کار ایستادند؛ تیمی که اشرافیت دارند. البته سطح شمشادها در استان های دیگر پراکنده تر و وسیع تر بود. ما در کل 400 هکتار شمشاد داشتیم و دو استان مازندران وگیلان بر روی هم 45 هزار هکتار. شاید آنها هم معذوریت های خودشان را داشته اند. اما در کل این روش که محلول را بپاشی و بروی فایده ای ندارد. باید شبانه روز کنترل و پایش و دایم در زمان لازم تکرار شوند. ما در حین محلول پاشی، نظارت جدی داریم که حتی یک متر از چشم کارگر و راننده تراکتور محلول پاش در نرود.» خالقی تاکید می کند که پروانه، یک آفت هوشمند است. دور می زند تا بهترین غذا را برای بچه هایش فراهم کند. دور می زند تا شعاع 7 کیلومتر پرواز می کند. کل ذخیره گاه شمشاد ما 7 کیلومتر است و یک نقطه آلوده برابر است با آلودگی کامل ذخیره گاه. ولی ما راهی نداریم و باید به همین شکل محلول پاشی کنیم. چون به هر حال این پروانه از استان های همجوار می آید؛ همچنان که در ابتدا هم از گیلان به اینجا آمده است.» محلول پاشی تا چه زمان ؟! رابط گیاه پزشکی اداره منابع طبیعی بندرگز و سرجنگلبان منطقه در ادامه تاکید می کند از آنجایی که این آفت از هیچ چیز دیگری تغذیه نمی کند، برخلاف برخی حشرات که میزبان های شان متعدد است آنقدر تغذیه می کنند که گیاه را از بین ببرند و تمام کنند و در نهایت خود آفت نیز جمعیتش کم شود. او می گوید:« ما دانشمند نیستیم بلکه در حد توان خودمان کار می کنیم. شمشادها دیرزیستی بسیار بالایی دارد؛ در بهترین شرایط سالی یک میلی متر به قطرش اضافه می شود. یعنی اگر شما یک پایه شمشاد با قطر 20 سانتی متر داشته باشید، آن شمشاد 250 ساله است. این گونه نزدیک به انقراض است و اگر ما توانیم حتی یک هکتار را حفظ کنیم از نظر ذخیره ژنتیکی چقدر برایمان ارزشمند است. باید 200 سال صبر کنید تا یک درخت با قطر 20 سانتی متر داشته باشیم. حال اگر 100 هکتار پایه سالم داشته باشیم پس قطعا به صرفه است. الان 200 هزار قلمه از این شمشادها گرفته شده در گلخانه نگهداری ومدیریت می شود.» ذخیره گاه شمشاد قرن آباد آقای علی جلالی عضوهیات امنا و کارمند امام زاده قرن آباد، شمشادها را مثل بچه هایش دوست دارد؛ او و آقای ملک، متولی امام زاده، در کنار تیم منابع طبیعی و دوشادوش آنها از شمشادها محافظت کرده اند. آقای جلالی از بی توجهی برخی مسافران می گوید و اینکه باید با روش های مختلف، جنگل و شمشادها را از خطر دور نگه داشت. او می گوید که برای حفاظت از شمشادهای ورودی و محوطه امام زاده، دائما مراقب ورود مردم بوده تا نهال های شمشاد زیر پای آنها نابود نشوند و در نهایت به دلیل بی توجهی مردم و رفتن به داخل شمشادها، دور آنها را فنس کشیده اند و از همان وقت اوضاع شمشادها بهتر شده است. آقای جلالی از آقای ملک، متولی امام زاده و علاقه و تعهدی که نسبت به جنگل دارد اینگونه می گوید:« نگاه زیست محیطی آقای ملک باعث شده بودجه برای حفاظت از شمشادهای ورودی و اطراف امام زاده بگذارند و حتی نهال های آنرا در اطراف کاشته و در شرایط کم بارشی، به آنها آب می دهیم. کاشت و تجدید حیات شمشاد بسیار آسان است و اگر خاک را مرطوب کنی، نهال ها خودشان رشد می کنند. آقای جلالی می گوید شمشادها حتی روی صخره و بتون هم رشد می کنند به شرط اینکه رطوبت به آنها برسد.» جهانبخش صادقیان رییس اداره حفاظت وحمایت اداره کل منابع طبیعی وآبخیزداری گلستان به اسکان می گوید:« کل مساحت شمشادهای گلستان در حدود 451 هکتار است که حدود 1 هکتار آن در منطقه قرن آباد و 450 هکتار نیز در منطقه "لیوان" و "بنفش تپه" بندرگز واقع شده است.» او می افزاید:« اوایل سال 94 در پارک بنفشه چالوس، و در نزدیک "هتل هایت" این حشره برای اولین بار دیده شد، در سال بعد در حدود اسفند 95 در منطقه چشمه بلبل گلستان نیز دیده شد. از آن تاریخ، ما پایش مستمر داشتیم تا ببینیم آیا این آفت به قرن آباد می رسد یا نه؟ چرا که در حدود 80 کیلومتراز لکه چشمه بلبل فاصله داشتیم؛ اما سال گذشته طی پایش مستمری که انجام دادیم آثار خوردگی برگ بر روی شمشادها را مشاهده کردیم که نشان از ورود پروانه دارد.» صادقیان در ادامه با تاکید بر واکنش سریع گفت:« بلافاصله بچه ها را بسیج کردیم و اقداماتی بر اساس دستورالعمل سازمان جنگل ها انجام دادیم تا توانستیم شمشادهای قرن آباد را مدیریت کنیم. از آنجایی که آفت در جنگل عموما از بین نمی رود؛ بلکه باید به یک تعادل جمعیتی برسد و خسارت زا نباشد، تلاش کردیم که جمعیت این آفت را کنترل کنیم.» رییس اداره حفاظت وحمایت اداره کل منابع طبیعی وآبخیزداری گلستان تاکید می کند که ذخیره گاه شمشاد قرن آباد از طریق روش های محلول پاشی، فنس کشی و کار آموزشی به مردم و گردشگران نجات داده شده و محافظت می شود و قدم بعدی ما نیز توسعه ذخیره گاه است.» گسترش رویشگاه تا 5 هکتار در این شرایط، گسترش رویشگاه شمشاد هیرکانی به معجزه می ماند و تصور آن، دور از واقعیت است؛ اما معاون امور اراضی گلستان می گوید که دور 5 هکتار را فنس کشی کرده اند تا رویشگاه را گسترش دهند. مصطفی لو معاون امور اراضی اداره کل منابع طبیعی وآبخیزداری گلستان به اسکان می گوید:« برنامه ما برای کنترل آفات در قرن آباد این است که علاوه بر حفظ شرایط موجود، رویشگاه از 1 هکتار به 5 هکتار گسترش داده شود؛ به این صورت که در نقاط بسیار متراکم، بخشی از نهال ها را از زمین درآورده و در زمان خودش در مساحت 5 هکتاری می کاریم تا به عنوان یک بانک ژن آنرا حفظ کنیم. ضمن اینکه دور آنرا فنس کشی می کنیم؛ چرا که این ذخیره گاه در جوار امام زاده قرن آباد قرار گرفته و مسافران زیادی به اینجا رفت وآمد دارند و گردشگرانی که در کنار زیارت، می آیند تا در جنگل هوایی تازه کنند نیز بتوانند از دیدن آن ها لذت ببرند.»