آیا عرصه رقابت هوش مصنوعی را به ترکیه، امارات و عربستان باختیم؟ | باخت آینده

«ما آینده را باخته‌ایم!» این جمله کوتاه و هشدارآمیز نه از زبان تحلیلگر یا منتقد سیاست، بلکه از زبان محمدجواد آذری‌جهرمی، وزیر پیشین ارتباطات و فناوری اطلاعات بیان شده است. او به‌درستی بر این نکته انگشت گذاشت که در عصر جدید، رقابت قدرت میان کشورها تنها در عرصه‌های نظامی یا اقتصادی جریان ندارد، بلکه میدان تازه‌ای از رقابت شکل گرفته که ستون فقرات آن را «ظرفیت هوش مصنوعی» تشکیل می‌دهد. به‌طور مشخص محمدجواد آذری‌جهرمی، وزیر اسبق ارتباطات و فناوری اطلاعات گفته بود: «در عرصه کسب قدرت کشورهای مختلف با هم رقابت می‌کنند. یکی از مولفه‌ها، ظرفیت هوش مصنوعی است. شاخص‌های هوش مصنوعی نشان می‌دهد ما آینده را باخته‌ایم.»

هوش مصنوعی یکی از عوامل کلیدی در رقابت جهانی برای کسب قدرت است و ایران در شاخص‌های حکمرانی هوش مصنوعی، در مقایسه با کشورهایی همانند امارات متحده عربی، عربستان و ترکیه، وضع ضعیف‌تری دارد. این عقب‌ماندگی در توسعه و مدیریت ظرفیت‌های هوش مصنوعی نشان‌دهنده از دست دادن فرصت‌ها برای رقابت در آینده و تاثیرگذاری در عرصه جهانی است.

کشورهای منطقه خاورمیانه که روزگاری تنها در صادرات انرژی رقابت می‌کردند، اکنون به مسیر جدیدی گام نهاده‌اند: «رقابت برای تسلط بر آینده فناوری». مقایسه رتبه ایران با کشورهای امارات متحده عربی، عربستان و ترکیه در شاخص‌های حکمرانی هوش مصنوعی نشان می‌دهد، ایران در جایگاه مطلوبی نیست. امارات متحده عربی برای هوش مصنوعی وزیر منصوب می‌کند، عربستان سند ملی هوش مصنوعی تدوین می‌کند و ترکیه در راستای توسعه فناوری دانشگاه، صنعت و دولت را همسو می‌کند. در این میان، جایگاه ایران کجاست؟ در جهان امروز، «قدرت» فقط به تسلیحات نظامی یا منابع طبیعی محدود نمی‌شود؛ بلکه در توانمندی کشورها برای بهره‌برداری از فناوری‌های نوظهور، به‌ویژه هوش مصنوعی تجلی می‌یابد. در چنین جهانی، الگوریتم‌ها تصمیم‌ساز می‌شوند، داده‌ها سرمایه‌اند و نوآوری، شرط بقاست. طبیعی است که رقابت برای تصاحب آینده، از مسیر تسلط بر ظرفیت‌های هوش مصنوعی عبور کند. شاخص‌های بین‌المللی همانند شاخص حکمرانی یا آمادگی دولت‌ها برای هوش مصنوعی (Government AI Readiness Index)

و شاخص جهانی هوش مصنوعی (Global AI Index) این واقعیت را تایید می‌کند که ایران در میان کشورهای منطقه، ازنظر حکمرانی، سرمایه‌گذاری، داده‌های باز و زیرساخت‌های رایانشی هوش مصنوعی، جایگاه مطلوبی ندارد. در مقابل، کشورهایی همانند امارات متحده عربی، عربستان سعودی و ترکیه با برنامه‌ریزی‌های دقیق، سرمایه‌گذاری‌های میلیاردی و پیوند موثر میان دولت، صنعت و دانشگاه در حال حرکت به سوی رهبری منطقه‌ای در حوزه AI هستند. دکتر محمدرضا اسلامی، تاکید می‌کند برای ارزیابی شرایط کشوری در حوزه هوش مصنوعی، نمی‌توان تنها به کلیات اکتفا کرد، بلکه وجود اعداد و ارقام در چنین مبحثی مهم است. باید مشخص کرد زیرساخت‌ها دقیقاً شامل چه چیزهایی می‌شود؟ چه بخش‌هایی هزینه‌بر هستند؟ و کشورهای موفق همانند امارات، به‌طور مشخص در چه حوزه‌هایی و به چه میزان سرمایه‌گذاری کرده‌اند؟ اگر ندانیم کجا هزینه‌بر است و رقبا کجا سرمایه‌گذاری کرده‌اند، در سیاست‌گذاری گم خواهیم شد. در این گزارش تلاش می‌کنیم ابتدا به مقایسه شاخص‌های هوش مصنوعی ایران با کشورهای امارات، عربستان و ترکیه بپردازیم، سپس زیرساخت‌های توسعه هوش مصنوعی در این کشورها مورد بررسی قرار گیرد و در پایان، پیشنهادهای سیاستی برای آینده مبتنی بر هوش مصنوعی ایران ارائه شود.

آمادگی دولت‌ها

شاخص آمادگی دولت‌ها برای هوش مصنوعی از سوی Oxford Insights منتشر می‌شود و آمادگی دولت‌ها برای بهره‌برداری از هوش مصنوعی در سه حوزه اصلی را ارزیابی می‌کند: «دولت»، «بخش فناوری» و «داده و زیرساخت». در نسخه 2024 این شاخص، رتبه‌های کشورهای موردنظر به شرح زیر است:

 امارات متحده عربی: رتبه 13 در جهان و رتبه نخست خاورمیانه و شمال آفریقا (امتیاز 6 /75 از 100)

 عربستان سعودی: رتبه 23 در جهان (امتیاز 3 /72 از 100)

 ترکیه: رتبه 53 در جهان

 ایران: رتبه 94 در جهان

شاخص جهانی هوش مصنوعی از سوی موسسه Tortoise Media منتشر می‌شود و توانمندی کشورها در حوزه هوش مصنوعی را براساس سه رکن اصلی «پیاده‌سازی»، «نوآوری» و «سرمایه‌گذاری» ارزیابی می‌کند. در نسخه پنجم این شاخص (سپتامبر 2024)، رتبه چهار کشور به شرح زیر است:

 عربستان سعودی: رتبه 14 در جهان و رتبه نخست در بخش «استراتژی دولت»

 امارات متحده عربی: رتبه 20 در جهان و پیشرفت در بخش «تحقیق» (رتبه 12) و «توسعه» (رتبه 9)

 ترکیه: اطلاعات دقیقی موجود نیست، اما براساس منابع دیگر، در رتبه‌های میانی قرار دارد.

 ایران: به دلیل نبود داده‌های کافی و عدم حضور فعال، در این شاخص رتبه‌بندی نشده است.

زیرساخت‌های حیاتی

زیرساخت‌ها قلب تپنده توسعه هوش مصنوعی‌اند. از مراکز داده قدرتمند گرفته تا اتصال به شبکه‌های جهانی اطلاعات، از دسترسی به داده‌های عمومی تا قانون‌گذاری پیشرو، همه اجزا، محیطی را فراهم می‌کنند که در آن، الگوریتم‌ها رشد می‌کنند، استارت‌آپ‌ها شکل می‌گیرند و نخبگان در داخل می‌مانند. به‌طور کلی، در زیرساخت‌های هوش مصنوعی (براساس تجربه موفق کشورهای منطقه) چهار محور کلیدی «مراکز داده و رایانش ابری»، «داده‌های باز (Open Data) و دسترسی پژوهشگران»، «حکمرانی داده و سیاست‌گذاری پیشرو» و «سرمایه‌گذاری و حمایت دولتی» را می‌توان شناسایی کرد. در این زمینه، تجربه چهار کشور (امارات، عربستان، ترکیه و ایران) را براساس داده‌های قابل اعتنا بررسی می‌کنیم.

امارات

امارات متحده عربی با راه‌اندازی مراکز داده عظیم از جمله همکاری با مایکروسافت، اوراکل و Huawei Cloud توانسته بستر لازم برای اجرای الگوریتم‌های پیشرفته و میزبانی داده‌های عظیم را فراهم کند. در امارات، مجموعه‌هایی همانند Dubai Pulse بستری برای دسترسی عمومی به داده‌های شهری، حمل‌ونقل، بهداشت، آموزش و... فراهم کرده‌اند. طبق برآوردهای PWC و Oxford Insights، امارات سالانه بیش از دو میلیارد دلار در پروژه‌های هوش مصنوعی سرمایه‌گذاری می‌کند. امارات از سال 2017 با معرفی وزارت هوش مصنوعی، پیشگام تنظیم مقررات در این حوزه شد. این کشور اکنون دارای راهبرد ملی هوش مصنوعی 2031 است که شاخص‌های دقیق برای توسعه در آن تعریف شده‌اند. سند رسمی «راهبرد ملی هوش مصنوعی 2031» اهداف کلان امارات را برای تبدیل ‌شدن این کشور به رهبر جهانی در حوزه هوش مصنوعی تا سال 2031 تشریح می‌کند. این استراتژی در هماهنگی کامل با چشم‌انداز بلندمدت «سده امارات 2071» تدوین شده است؛ طرحی که هدف آن تبدیل امارات به بهترین کشور جهان تا سال 2071 است. انتظار می‌رود استراتژی هوش مصنوعی از طریق به‌کارگیری آن در بخش‌هایی همچون انرژی، گردشگری و آموزش به‌عنوان نمونه‌هایی از حوزه‌های کاربردی، نقش محوری در ارتقای آموزش، توسعه اقتصادی، بهبود عملکرد دولت و افزایش رضایت اجتماعی ایفا کند. این کشور همچنین به‌طور فعال میزبانی از کنفرانس‌ها و مراکز جهانی هوش مصنوعی مانند جیتکس و World AI Show را به‌عهده دارد.

در سند راهبرد هوش مصنوعی امارات هشت هدف کلیدی «تثبیت جایگاه جهانی امارات به‌عنوان مقصدی پیشرو در حوزه هوش مصنوعی»، «تقویت مزیت‌های رقابتی امارات در بخش‌های اولویت‌دار از طریق کاربرد هوش مصنوعی»، «ایجاد زیست‌بومی پویا و مستعد برای رشد و توسعه فناوری‌های هوش مصنوعی»، «بهره‌گیری از هوش مصنوعی در ارائه خدمات به شهروندان با هدف ارتقای کیفیت زندگی و بهبود کارآمدی دولت»، «جذب و توانمندسازی استعدادهای انسانی برای مشاغل آینده مبتنی بر هوش مصنوعی»، «جذب ظرفیت‌های پژوهشی در سطح جهانی برای همکاری با صنایع هدف»، «فراهم کردن داده‌ها و زیرساخت‌های مورد نیاز برای تبدیل‌ شدن به بستر آزمایشی برای توسعه و آزمون راهکارهای هوش مصنوعی»، «تضمین سازوکارهای حکمرانی قوی و تدوین مقررات موثر و هوشمندانه» تعیین شدند.

مسئولیت نظارت بر اجرای این استراتژی بر عهده «شورای هوش مصنوعی و بلاک‌چین امارات» است، با این حال در سند تاکید شده، تحقق کامل این برنامه نیازمند همکاری چندجانبه میان بازیگران مختلف (از نهادهای محلی گرفته تا دستگاه‌های فدرال این کشور) است. امارات از زیرساخت اجتماعی منسجم و چندملیتی برخوردار است که به‌سرعت با فناوری‌های نو و نوظهور تطبیق می‌یابد. این ویژگی‌ها، امارات را به مقصد جذابی برای استعدادهای جهانی تبدیل می‌کند که پروژه‌ها و نوآوری‌ها در زمینه هوش مصنوعی را آزمایش کند و زمینه کاربرد عملی این فناوری را در بخش‌های مختلف فراهم آورد. در انتهای سند نقل قولی از وزیر مشاور در امور هوش مصنوعی امارات متحده عربی آمده است: «امارات نه‌تنها به پیشرفت می‌اندیشد، بلکه در پی آن است که بهترین باشد. با تکیه بر سرمایه انسانی متنوع و استراتژی ملی هوش مصنوعی، ما در مسیر ساختن آینده‌ای پیشرفته و انسانی برای نسل‌های بعد گام برمی‌داریم. هدف ما این است که الگویی الهام‌بخش برای جهان باشیم. الگویی که نشان دهد فناوری، اگر مسئولانه به کار گرفته شود، می‌تواند در خدمت ارتقای زندگی بشر قرار گیرد. ... بدیهی است که حرکت در مسیر پیشگامی در توسعه ملی هوش مصنوعی با چالش‌های بسیار همراه خواهد بود. با این ‌حال، باور ما بر این است که در امارات، هر هدفی دست‌یافتنی است.» این کشور با رویکرد جسورانه به استقبال چالش‌ها رفته، فرصت‌های نو خلق کرده و با بهره‌گیری از راه‌حل‌های نوآورانه، مسیرهای تازه در توسعه گشوده است.

عربستان

عربستان سعودی در اکتبر 2020 از استراتژی ملی داده و هوش مصنوعی رونمایی کرد. سند راهبردی با هدف بهره‌برداری حداکثری از این فناوری‌ها در مسیر تحقق چشم‌انداز 2030 طراحی شده است. این استراتژی به‌منظور هدایت تلاش‌های عربستان برای استفاده بهینه از ظرفیت‌های داده و هوش مصنوعی تدوین شده و هدف آن تقویت رشد اقتصاد، ارتقای خدمات عمومی و افزایش رفاه اجتماعی است. عربستان سعودی با تدوین NCAI (National Strategy for Data and AI) و هدف‌گذاری برای تبدیل شدن به قطب منطقه‌ای AI تا سال 2030 گام‌های جدی برداشته است. سازمان داده و هوش مصنوعی عربستان (SDAIA) به‌عنوان نهاد محوری مسئول هماهنگی و اجرای این برنامه‌ها معرفی شده است.

عربستان سعودی قصد دارد به مرجع جهانی توسعه و به‌کارگیری اخلاق‌مدار داده و هوش مصنوعی تبدیل شود و اکوسیستم قدرتمند و پایدار در این حوزه ایجاد کند. اهداف راهبردی شامل «تبدیل عربستان به قطب جهانی داده و هوش مصنوعی»، «پرورش استعدادهای بومی در این حوزه»، «فضای مقرراتی جذاب برای کسب‌وکارهای فعال در زمینه داده و AI»، «جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی»، «تقویت توانمندی‌های پژوهشی و نوآورانه» و «ترویج استفاده از داده و هوش مصنوعی در تمام بخش‌ها» است. استراتژی‌ها به‌صورت مرحله‌ای اجرا می‌شود. تمرکز اولیه استراتژی‌ها نیز تا سال 2030 بر توسعه موارد کاربردی داده و هوش مصنوعی و پس از آن، هدف قرار گرفتن عربستان به‌عنوان رهبر جهانی است. از جمله اقدام‌های کلیدی، «تدوین سیاست‌های داده باز»، «توسعه نیروی انسانی متخصص»، «مشارکت موثر بین‌بخشی» و «حمایت از تحقیق و نوآوری» است. اهداف کمی نیز تا سال 2030 شامل آموزش 40 درصد نیروی کار در سواد داده و هوش مصنوعی، تربیت 15 هزار متخصص بومی در این حوزه، کسب رتبه‌های برتر در داده باز و انتشارات علمی معتبر و ایجاد اکوسیستم استارت‌آپی فعال با 300 استارت‌آپ داده و AI است. پنج بخش «آموزش»، «حکمرانی» (دولت)، «بهداشت و درمان»، «انرژی»، «حمل‌ونقل» و «جابه‌جایی» به‌عنوان حوزه‌های اولویت‌دار برای پیاده‌سازی داده و هوش مصنوعی انتخاب شده‌اند. این بخش‌ها از طریق ادغام فناوری‌های نوین دچار تحول اساسی می‌شود. عربستان سعودی با ایجاد پروژه‌هایی همانند نئوم و همکاری با شرکت‌های بین‌المللی در حال تبدیل شدن به قطب منطقه‌ای رایانش ابری است. این کشور از طریق Public Investment Fund) PIF) میلیاردها دلار برای جذب نخبگان و توسعه زیرساخت، تخصیص داده است. همچنین پلت‌فرم‌هایی همچون Open Data Portal KSA در اختیار نهادهای پژوهشی قرار گرفته است.

ترکیه

در ترکیه نیز پروژه‌های ملی همانند TR Cloud و استفاده از ظرفیت‌های نظامی و دولتی در حوزه پردازش داده، پیشران توسعه بوده‌اند. این کشور با حمایت وزارت صنایع و همکاری با صنایع دفاعی و دانشگاه‌ها، ده‌ها پروژه عملیاتی و کاربردی در زمینه هوش مصنوعی را آغاز کرده است. پلت‌فرم‌هایی همانند VERI داده‌های دولت الکترونیک را در دسترس نهادهای مختلف و پژوهشگران قرار داده است. دولت ترکیه در سال 2021 «استراتژی ملی هوش مصنوعی» را منتشر کرد که بر توسعه منابع انسانی، داده، امنیت سایبری و تولید محصول تاکید دارد. این استراتژی که از طریق دفتر تحول دیجیتال ریاست‌جمهوری و وزارت صنعت و فناوری تهیه شده، با هدف تقویت برنامه‌های ترکیه در حوزه هوش مصنوعی و ایجاد پایه‌ای برای برنامه سرمایه‌گذاری جسورانه تدوین شده است. برای اجرای استراتژی جدید، دولت ترکیه «کمیته راهبری استراتژی ملی هوش مصنوعی» تشکیل داده که به تدوین سیاست‌های ملی در همه حوزه‌های مرتبط با هوش مصنوعی کمک می‌کند. این کشور قصد دارد بر شش اولویت راهبردی «آموزش شهروندان و افزایش اشتغال در زمینه هوش مصنوعی»، «حمایت از فعالیت‌های پژوهشی، کارآفرینی و نوآوری در حوزه هوش مصنوعی»، «توسعه دسترسی به داده‌های باکیفیت و زیرساخت‌های فنی»، «انجام اصلاحات برای تسریع در انطباق اجتماعی-اقتصادی»، «بهبود همکاری‌های بین‌المللی» و «شتاب‌بخشی در تحول ساختاری نیروی کار» تمرکز کند. انتظار می‌رود این شش هدف (که به 24 هدف جزئی‌تر و 119 اقدام مشخص تقسیم شده‌اند) تا سال 2025 به مجموعه‌ای از نتایج مثبت منتهی شود. این کشور امیدوار است سهم هوش مصنوعی از تولید ناخالص داخلی به پنج درصد افزایش یابد. این کشور قصد دارد اشتغال در حوزه هوش مصنوعی را به 50 هزار نفر برساند و تعداد متخصصان هوش مصنوعی شاغل در نهادهای دولتی مرکزی و محلی به هزار نفر افزایش یابد. طبق برآوردها تعداد فارغ‌التحصیلان در حوزه هوش مصنوعی در پنج سال آینده 10 هزار نفر افزایش می‌یابد. در فرآیند خریدهای دولتی، به کاربردهای هوش مصنوعی که از طریق اکوسیستم داخلی توسعه یافته‌اند، اولویت داده شده و از تجاری‌سازی آنها حمایت می‌شود. ترکیه قول داده است نقش فعالی در مطالعات مقررات‌گذاری و فرآیندهای استانداردسازی سازمان‌های بین‌المللی در زمینه اشتراک‌گذاری فرامرزی داده‌ها با استفاده از هوش مصنوعی قابل اعتماد و مسئولانه ایفا کند. ترکیه تعهد کرده است دست‌کم ابتکار جهانی در حوزه پردازش زبان طبیعی راه‌اندازی و حداقل پنج شرکت منشعب در حوزه فناوری‌های هوش مصنوعی ایجاد کند که از دل نهادها و شرکت‌های دولتی بیرون بیاید. این کشور می‌خواهد به یکی از 20 کشور برتر در رتبه‌بندی شاخص‌های بین‌المللی هوش مصنوعی تبدیل شود. رئیس‌جمهور ترکیه (رجب طیب اردوغان) اذعان کرد: «حضور در عرصه هوش مصنوعی انتخاب نیست، بلکه ضرورت است. ... ما ناخواسته از انسان‌هایی که با طبیعت دست‌وپنجه نرم می‌کردند، به افرادی تبدیل شده‌ایم که میان الگوریتم‌ها گرفتار شده‌اند.» اگرچه اردوغان و سند استراتژی ملی هیچ اشاره‌ای به استفاده مستقیم از هوش مصنوعی در نظارت گسترده نکرده‌اند. ترکیه پس از کودتای نافرجام سال 2016، احکام اضطراری برای نظارت صادر کرد که به دولت اجازه دسترسی کامل به داده‌های ارتباطی را بدون حکم قضایی می‌داد. این احکام باعث سرکوب گسترده روزنامه‌نگاران و مخالفان سیاسی شد؛ به‌طوری که دادگاه حقوق بشر اروپا بازداشت سیاستمداران مخالف را محکوم کرد. این موضوع نشان می‌دهد درحالی‌که ترکیه تلاش می‌کند در حوزه هوش مصنوعی پیشرفت کند، نگرانی‌هایی درباره وضع حقوق بشر و دموکراسی در این کشور وجود دارد. محدود کردن آزادی بیان و سرکوب مخالفان سیاسی، برخلاف اصول دموکراسی و حقوق بنیادین شهروندان است. از این‌رو تحقق پیشرفت‌های فناوری در کنار رعایت حقوق انسانی و آزادی‌های مدنی به‌عنوان اولویت، باید همزمان مورد توجه قرار گیرد.

ایران

به دلیل تحریم‌ها، نبود سرمایه‌گذاری و نگاه امنیتی به داده، زیرساخت‌های رایانشی در ایران ناکافی و منسوخ است. در بسیاری از دانشگاه‌ها دسترسی به GPUهای مورد نیاز برای اجرای الگو‌های یادگیری ماشین محدود است. وابستگی به سرورهای داخلی و نبود سرمایه‌گذاری در مراکز داده مدرن باعث رشد پایین رایانش ابری و انحصاری شده است. به عبارت دیگر، فقدان دسترسی به سرویس‌های رایانش ابری باعث شده اجرای پروژه‌های متوسط و بزرگ AI با هزینه بالا و کیفیت پایین انجام شود. در کشورمان، داده‌های ملی، به‌ویژه در حوزه سلامت، آموزش، شهرسازی و حمل‌ونقل یا منتشر نمی‌شود، یا به‌شدت محدود به مجوزها و نهادهای خاص است. زیرساخت داده دولتی، متمرکز و بسته است. عدم شفافیت، نبود قانون داده باز و نبود نهاد مستقل برای حکمرانی داده، باعث شده پروژه‌های دانشگاهی نیز با بن‌بست مواجه شوند. محدودیت‌های قانونی و نگرانی‌های امنیتی مانع از اشتراک‌گذاری داده می‌شود و باعث عدم رشد پلت‌فرم‌های تحلیل‌محور و الگوریتمی شده است. به‌علاوه چهارچوب مشخص برای مالکیت داده، حریم خصوصی و مشارکت بخش خصوصی تعریف نشده است. در ایران اگرچه چند سند کلی همچون «سند راهبردی هوش مصنوعی» در شورای عالی انقلاب فرهنگی تدوین شده است، اما این اسناد بیشتر ماهیت نظری دارند و فاقد تخصیص منابع یا سازوکار عملیاتی‌اند. نبود نهاد متولی واحد برای حکمرانی داده و فقدان تعامل میان دولت و بخش خصوصی مانع اجرای موثر شده است. در ایران بودجه اختصاصی توسعه AI در لایحه بودجه سالانه مشخص نیست و بسیار محدود است. اکوسیستم استارت‌آپی هوش مصنوعی با وجود استعدادهای فراوان انسانی، به‌دلیل عدم سرمایه‌گذاری رشد نیافته است. جذب سرمایه‌گذاری خارجی تقریباً غیرممکن شده و شرکت‌های دانش‌بنیان به‌تنهایی قادر به تامین نیازها نیستند. هرچند اسنادی در این زمینه در تعدادی از نهادها (همانند معاونت علمی یا شورای عالی فضای مجازی) وجود دارد، اما هیچ راهبرد کلان و الزام‌آوری برای AI منتشر نشده است.

فرصت‌های مغفول

دکتر محمدرضا اسلامی، در تحلیل وضع ایران در حوزه هوش مصنوعی بر این نکته تاکید دارد که با وجود تمام چالش‌ها، فرصت‌ها هنوز به‌طور کامل از دست نرفته‌اند. ایران همچنان از ظرفیت‌های بالقوه قابل‌توجهی برخوردار است؛ به‌طوری که سرمایه انسانی با دانش بالا از دانشگاه‌های صنعتی کشورمان فارغ‌التحصیل می‌شوند، جامعه نخبگانی مهاجر که بسیاری از آنها تمایل به بازگشت و همکاری دارند و تجربه‌های موفق -هرچند محدود- در توسعه زیرساخت‌های داخلی وجود دارد. براساس گزارش یونسکو 35 درصد فارغ‌التحصیلان دانشگاهی کشورمان در رشته‌های مهندسی و فناوری هستند و ایران از نظر تعداد فارغ‌التحصیلان مهندسی، در میان 10 کشور نخست جهان قرار دارد. بااین‌حال، بدون تحول بنیادین در نگرش سیاست‌گذاران و شکل‌گیری نهادهای توانمند، پتانسیل‌های بالقوه هرگز به مرحله بالفعل نمی‌رسد.

ایران در سال‌های گذشته با پدیده مهاجرت گسترده نخبگان روبه‌رو بوده است. طبق برآوردها، سالانه حدود 180 هزار نفر از دانش‌آموختگان دانشگاهی کشورمان مهاجرت می‌کنند که بخش بزرگی از آنها در حوزه‌های فنی و علوم پایه هستند. این آمارها نشان می‌دهد اگر بستر لازم برای فعالیت نخبگان در داخل فراهم نشود، سرمایه انسانی از دست خواهد رفت.

دکتر اسلامی برای جبران عقب‌ماندگی‌ها مجموعه‌ای از راهکارهای مشخص همچون «تدوین سند ملی هوش مصنوعی با پشتوانه واقعی بودجه‌ای و اجرایی»، «ایجاد نهاد مستقل برای حکمرانی داده و هوش مصنوعی دارای اختیار»، «آزادسازی داده‌های عمومی برای توسعه تحقیق و نوآوری»، «جذب سرمایه‌های خطرپذیر داخلی و خارجی در اکوسیستم استارت‌آپ‌های AI»، «توسعه دیپلماسی علمی و ارتباط موثر با نهادهای بین‌المللی» و «ایجاد زیرساخت‌های لازم برای بازگشت و استقرار نخبگان ایرانی خارج از کشورمان» را پیشنهاد کرد.

ازدست‌رفته

اگرچه شواهد موجود نشان می‌دهد ایران در رقابت هوش مصنوعی از رقبای منطقه‌ای خود عقب افتاده است، اما نکته نگران‌کننده، تداوم روند کنونی است. روندی که در آن نهادهای سیاست‌گذار به جای طراحی راهبرد منسجم، گرفتار واکنش‌های مقطعی و پراکنده‌اند. در این وضع، نه‌تنها ظرفیت‌های فناورانه کشورمان به شکوفایی نمی‌رسد، بلکه سرمایه انسانی نیز به سمت مهاجرت یا بی‌انگیزگی سوق می‌یابد.

در جهانی که تسلط بر هوش مصنوعی می‌تواند به معنای قدرت در سایر حوزه‌ها (اقتصاد، امنیت، آموزش، انرژی و حتی دیپلماسی) باشد، عقب‌ماندگی ایران از رقابت منطقه‌ای می‌تواند پیامدهای جدی داشته باشد. برای مثال، در حوزه «آموزش»، کشورهای عربی در حال توسعه پلت‌فرم‌های آموزش هوشمند و شخصی‌سازی‌شده هستند. در حوزه «بهداشت»، استفاده از الگوریتم‌های پیش‌بینی بیماری و تجزیه‌وتحلیل تصویربرداری پزشکی در حال گسترش است. در حوزه «کشاورزی»، الگوریتم‌های پیش‌بینی اقلیمی و آبیاری هوشمند باعث افزایش بهره‌وری شده‌اند. اگر کشورمان در این‌باره گام‌های جدی برندارد، در آینده‌ای نه‌چندان دور وابستگی فناورانه به کشورهای همسایه افزایش می‌یابد و حتی در بازار داخلی نیز فرصت رقابت از دست خواهد رفت. در صورت فقدان زیرساخت مناسب، سیاست‌گذاری مبتنی بر داده جایش را به تصمیم‌گیری‌های سلیقه‌ای می‌دهد و همین مسئله می‌تواند پیامدهای غیرقابل جبران داشته باشد.

در حالی که سیاست‌گذاری دولتی در حوزه هوش مصنوعی در ایران با چالش‌های جدی مواجه است، بخش خصوصی به‌ویژه استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان می‌توانند نقش مهمی در توسعه این فناوری ایفا کنند. تجربه‌های جهانی نشان می‌دهد در بسیاری از کشورها، نوآوری و انعطاف‌پذیری بخش خصوصی، موتور محرک پیشرفت‌های فناورانه بوده است.

در ایران به‌رغم نبود دسترسی به پلت‌فرم‌های بین‌المللی و محدودیت در سرمایه‌گذاری، برخی استارت‌آپ‌ها تلاش کرده‌اند در حوزه‌های خدمات و کسب‌وکار فعال شوند، اما این تلاش‌ها با موانعی همچون دسترسی محدود به داده، نبود GPU مناسب، نبود چهارچوب حقوقی شفاف و دشواری‌های جذب سرمایه مواجه است. ایجاد مشوق‌های مالیاتی برای شرکت‌های AI، حمایت هدفمند از استارت‌آپ‌های فعال در این حوزه، گسترش مراکز رشد تخصصی در هوش مصنوعی و تسهیل دسترسی به داده‌های دولتی از جمله اقدام‌هایی است که می‌تواند نقش‌آفرینی بخش خصوصی را تقویت کند. همسو با تلاش‌های داخلی، حضور فعال در تعامل‌های بین‌المللی می‌تواند به توسعه دانش، بهره‌گیری از تجربه دیگر کشورها و دسترسی به منابع فنی و مالی کمک کند. برای مثال، یونسکو در سال 2021 توصیه‌نامه‌ای درباره اخلاق هوش مصنوعی منتشر کرد که کشورها را به توسعه سیاست‌هایی در راستای عدالت، شفافیت و حریم خصوصی دعوت می‌کند. ایران می‌تواند با اجرای برنامه‌هایی در چهارچوب این توصیه‌نامه به‌تدریج به جامعه جهانی هوش مصنوعی نزدیک شود. کشورمان می‌تواند در نهادهایی همچون کمیسیون اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل برای آسیای غربی (ESCWA) که برنامه‌هایی برای توسعه زیرساخت داده و هوش مصنوعی ارائه کرده‌اند، مشارکت فعال داشته باشد. کشورهایی نظیر ترکیه و امارات با مشارکت فعال در پروژه‌های اتحادیه اروپا، گام‌هایی بلند در توسعه هوش مصنوعی برداشته‌اند. ایران می‌تواند با فعال‌سازی دیپلماسی فناورانه، جایگاه مشخصی در شبکه‌های علمی منطقه‌ای ایجاد کند. پیشنهادهای دیگری هم می‌تواند به تقویت زیربنای حکمرانی هوش مصنوعی در ایران کمک کند: تدوین قانون جامع داده و حریم خصوصی با رعایت حقوق شهروندان، مسیر مشارکت بخش خصوصی و دانشگاه‌ها را هموار می‌کند. مراکز داده ملی با مشارکت بخش خصوصی با تمرکز بر شهرهای دانشگاهی و پژوهشی ایجاد شود. برنامه ویژه‌ای برای بازگشت نخبگان حوزه AI، شامل حمایت مالی، تسهیل فعالیت استارت‌آپی و جذب در مراکز علمی بدون نگرانی‌های امنیتی و سیاسی طراحی شود. به رقابت‌ها و جوایز جهانی هوش مصنوعی، همانند مسابقات بین‌المللی Kaggle در راستای به‌روزرسانی سطح مهارت‌های ملی و افزایش دیده شدن ظرفیت‌های داخلی بپیوندیم. پلت‌فرم‌های دسترسی آزاد به داده، با نظارت یک نهاد مستقل، به‌منظور پشتیبانی از پژوهش، نوآوری و کارآفرینی راه‌اندازی شود.

گرچه تحریم‌ها مانعی جدی هستند، اما کانال‌های غیردولتی، پژوهشی و آموزشی هنوز باز هستند و می‌توان از طریق آنها تبادل دانش، داده و تخصص را دنبال کرد. چنان‌که ترکیه نیز از همین مسیرها برای تقویت حضور منطقه‌ای بهره برده است. اگر اراده‌ای سیاسی، اجتماعی و فناورانه برای تحول بنیادین شکل بگیرد، ایران می‌تواند از ظرفیت‌های کم‌نظیرش بهره گیرد. ساختار جوان و تحصیل‌کرده کشورمان اگر با زیرساخت، قانون‌گذاری شفاف و ارتباطات بین‌المللی همگام و تقویت شود، مسیر توسعه AI را هموار می‌کند. حمایت حقوقی از مالکیت فکری و تدوین و اجرای برنامه ملی برای افزایش سواد داده و هوش مصنوعی در مدارس و دانشگاه‌ها باعث توسعه AI در ایران می‌شود. بذرهای نوآوری در ایران هم می‌توان کاشت، به شرط آنکه زمین و آب‌وهوای مساعد فراهم شود. سیاست‌گذاران اکنون در «نقطه عطف» قرار دارند؛ جایی که یا تغییر مسیر را انتخاب کنند، یا در سکوت به حاشیه تاریخ فناوری رانده شوند. آزاده خرمی‌مقدم