«هفت‌پیکر» نظامی در پاویون آذربایجان؛ مصادره فرهنگی شاعر ایرانی در اکسپو ۲۰۲۵ ژاپن

جمهوری آذربایجان در طراحی پاویون ملی خود برای نمایشگاه جهانی اکسپو ۲۰۲۵ ژاپن، با الهام از منظومه «هفت‌پیکر» اثر نظامی گنجوی، این اثر را به‌عنوان نماد فرهنگی کشور خود معرفی کرده است؛ اقدامی که در غیاب ایران از این رویداد جهانی، واکنش‌هایی را در فضای فرهنگی و رسانه‌ای برانگیخته است.

بر اساس گزارش‌های منتشرشده، طراحی معماری غرفه آذربایجان با ترکیبی از عناصر هندسی و فرم‌های گنبدی برگرفته از روایت‌های «هفت‌پیکر» و مفاهیم آن درباره پیوند میان زمین و آسمان انجام شده است. این طراحی، بازتاب‌دهنده نگاهی معنابنیاد و نمادگرایانه به یکی از آثار شاخص ادبیات کلاسیک فارسی است.

نظامی گنجوی، شاعر برجسته قرن ششم هجری، خالق آثاری چون «لیلی و مجنون»، «خسرو و شیرین»، «مخزن‌الاسرار» و «هفت‌پیکر» است. او که در شهر گنجه (در قلمرو امروزی جمهوری آذربایجان) زیسته اما به زبان فارسی سروده، همواره از ستون‌های اصلی ادب فارسی به شمار رفته و جایگاه وی در فرهنگ ایرانی تثبیت‌شده است.

غرفه آذربایجان در اکسپو، در حالی با چنین الهامی طراحی شده که ایران به‌عنوان یکی از دارندگان غنی‌ترین گنجینه‌های فرهنگی در منطقه، از حضور در این دوره از نمایشگاه جهانی بازمانده است. این غیبت، در شرایطی که دیگر کشورها در حال بهره‌برداری فرهنگی و تمدنی از فرصت اکسپو هستند، بسیار قابل تأمل است.

جمهوری آذربایجان طی سال‌های اخیر تلاش‌های متعددی برای معرفی چهره‌های ادبی و فرهنگی فارسی‌زبان به‌عنوان نمادهای ملی خود انجام داده است؛ از جمله برگزاری کنگره‌های بین‌المللی با نام نظامی گنجوی، چاپ تمبر و آثار پژوهشی با تأکید بر هویت آذربایجانی این شاعر، و اکنون، طراحی غرفه‌ای بین‌المللی با الهام از یکی از آثار او.

در طراحی داخلی پاویون نیز، از فرم‌هایی برگرفته از «هفت‌گنبد» و روایت‌های بهرام گور بهره گرفته شده است؛ جایی که نظامی در هفت داستان، به بازتاب جنبه‌های اخلاقی، اجتماعی، عاطفی و فلسفی زندگی انسان می‌پردازد. طراحان غرفه این مفاهیم را با عنوان «پایداری» و «اتصال زمین و آسمان» بازخوانی کرده‌اند.

این اقدام در حالی صورت می‌گیرد که جمهوری اسلامی ایران، با وجود پیشینه تمدنی و فرهنگی گسترده، عملاً میدان را برای مصادره فرهنگی یکی از شاعران برجسته خود واگذار کرده است. کارشناسان فرهنگی هشدار می‌دهند که تکرار این غیبت‌ها در عرصه‌های بین‌المللی، به تدریج منجر به بازنویسی تاریخ فرهنگی منطقه از سوی دیگر بازیگران خواهد شد.

اکسپو ۲۰۲۵ ژاپن، یکی از مهم‌ترین رویدادهای جهانی در حوزه فرهنگ، علم و توسعه پایدار است که بیش از ۱۵۰ کشور در آن شرکت می‌کنند. حضور فعال کشورهای منطقه و تلاش برای تعریف هویت فرهنگی خود در این بستر جهانی، فرصتی است که بدون برنامه‌ریزی و اقدام مناسب، ممکن است برای ایران به یک غیبت پرهزینه بدل شود.