حمیدرضا سروری
کاروانسرا در ساده‌ترین تعریف آن بنایی است که کاروانی را در خود جای می‌دهد. کاروانسرا بیش ازگونه‌های دیگر بناهای اسلامی پیرو روند است. در بیشتر حالتها نقشۀ آن چهارگوش یا راست گوشه است. دارای یک سردر بزرگ پیش آمده با بلندی چشمگیر است. برجهای دیده‌بانی، گوشه‌ها و میانه اضلاع آن را مشخص می‌سازند. هشتی تاق‌پوش بین ورودی و حیاط داخلی آن قرار دارد که گسترشش به اندازه‌ای است که نزدیک چهارصد حیوان بارکش را در خود جای می‌دهد.روی سکوهای بالا آمده که در دورتا دور حیاط کاروانسرا می‌گردد تاقنماهایی(ایوانهایی) قرار دارد که نمای داخلی حیاط را تقسیم می‌کند. در پس این تاق‌نماها حجره‌های کوچکی برای اقامت مسافران ساخته شده است. حیوانها را یا در طویله‌هایی جای می‌دهند که در گوشه‌های حیاط هستند، یا این که آنها را در حیاط نگهداری می‌کنند(هیلن‌برند،331:1383). آب مورد نیاز کاروانسرا را هم از آب‌انبار مرکز حیاط فراهم می‌کردند. ساخت کاروانسرا با توجه به رخدادهای اجتماعی،اقتصادی و مذهبی، از روزگاران کهن در ایران مورد توجه ویژه بوده است.
در دورۀ صفویه کاروانسراهای فراوانی در سراسر ایران ساخته شد و در این میان شهر کرمانشاه با توجه به نزدیکی به میانرودان(عراق امروزی) و دلبستگی مذهبی شاهان صفوی برای دیدار از عتبات عالیات بسیار مورد توجه قرار گرفت. اوج تلاشهای ایرانیان در راه ساخت کاروانسراها مربوط به دورۀ صفویه است و در این دوره برای استراحت مسافرانی که به عتبات عالیات می‌رفتند چندین کاروانسرا در غرب ایران ساخته شد. کاروانسرای بیستون در29کیلومتری شهرکرمانشاه از جملۀ این کاروانسراهاست. کاروانسرای بیستون دارای چهار برج در چهارگوشه است و از آن با عنوان کاروانسرای شاه عباسی یاد می‌شود. کاروانسرای بیستون در برابر صفحۀ تراشیده شدۀ فرهادتراش جای دارد. کتیبه‌ای که بانی اولیۀ کاروانسرا را بشناساند وجود ندارد ولی در کنار کتیبۀ شاه سلیمان صفوی قاب کتیبه‌ای به ابعاد 31x44دیده می‌شود .چه بسا کتیبه‌ای آجری یا سنگی که سال بنای کاروانسرا و نام بانی آن در آن آورده شده بود در این قاب بوده است که شکسته شده و از بین رفته است. با توجه به کتیبه‌ای که از شاه سلیمان صفوی(1105-1077ه.ق) برجای مانده است به نظر می‌رسد که بنای کاروانسرای شاه عباسی بیستون در زمان شاه سلیمان و صدارت شیخ‌علیخان زنگنه پایان یافته است. درازای کاروانسرا 60/83متر و پهنای آن 5/74متر است. دیوار این کاروانسرا چه از خارج و چه از داخل تا کف تاق‌نماها از سنگ تراش‌خورده ساخته شده است. در همین حال نیز از سنگهای تراش‌دار ساسانی موجود در محوطه بیستون برای ساخت کاروانسرای صفوی استفاده شده است. به طورکلی کاروانسرای شاه عباسی بیستون دارای 47 اتاق است. کاروانسرای بیستون در زمان فرمانروایی ناصرالدین شاه قاجار و صدارت میرزا آقاخان نوری به وسیلۀ حاجی جعفرخان معمار باشی اصفهانی تعمیر شده است. و سنگ تعمیر بنا بر دیوارۀ جنوبی دروازۀ کاروانسرای بیستون روی سنگ مرمر کدری به پهنای 46و بلندی 69 سانتیمتر نصب شده است که شرح تعمیر کاروانسرا در زمان پادشاهی ناصرالدین شاه قاجار و تعمیر آن بین سالهای 1275-1268ه.ق است. کتیبۀ سنگی دیگری که بخشی از آن شکسته است بر ضلع سمت راست دروازۀ کاروانسرای بیستون،پایین‌تر از کتیبۀ دورۀ ناصرالدین شاه دیده می‌شود که شامل پنج سطر است. علاوه بر این کتیبه‌ها، کتیبۀ دیگری از شیخ‌علی خان زنگنه بر صخرۀ بیستون وجود دارد که در ارتباط با کاروانسرای بیستون است و در واقع شیخ‌علیخان در زمان زندگی خود برای سادات فاطمی و تعمیرهای کاروانسرای بیستون رقباتی چند را وقف کرده است و شرح آن را بر صخرۀ بیستون کنده است. البته این اقدام سخاوتمندانۀ او به بهای خرابی و از بین رفتن نقش برجستۀ اشکانی منجر شده است(گلزاری،1357: 404-413). کاروانسرای شاه عباسی در سالهای1355و 1356خورشیدی به هنگام کاوشهای باستان‌شناسی بیستون مورد مرمت قرار گرفت و در سال1363خورشیدی بنا به درخواست نوروز کهزادی استاندار وقت و طی نامه‌ای مورخ 19/3/1363، که از سوی آقای نجفی وزیر فرهنگ و آموزش عالی وقت صادر شد و با موافقت مهدی حجت معاون حفظ و احیای میراث فرهنگی به عنوان مرکزی برای بازپروری معتادان مورد استفاده قرارگرفت! و همین موضوع آسیبهای فراوانی به بنا زد. کاروانسرای بیستون مدتی نمایشگاه عکس و صنایع دستی بود تا این که در شهریور 1394خورشیدی به مجموعۀ هتلهای لاله واگذار شد و امروزه از آن به عنوان هتل استفاده می‌شود! و همین موضوع هم آسیبهای دیگری را به بنا وارد کرده است. در ساده‌ترین شکل ممکن این آسیب را می‌توان در نمای ورودی مشاهده کرد به گونه‌ای که با ایجاد در ورودی الکترونیکی برای کاروانسرا نمای دیداری سه کتیبۀ موجود در ورودی مجموعه کور شده است و اگر از پیش در مورد جایگاه کتیبه‌ها ندانید موفق به دیدن آنها نخواهید شد و حتی از وجودشان بی‌خبرخواهید ماند! از سوی دیگر مزاحمتهایی نیز از سوی کارکنان هتل برای بازدیدکنندگان به وجود می‌آید و علاوه بر بلیطی که در ورودی مجموعه جهانی بیستون گرفته می‌شود برای ورود به کاروانسرا هم بلیط ورودی فروخته شود! به هر روی اگر روزی روزگاری به کرمانشاه و بیستون سفر کردید بازدید از کاروانسرای بیستون را در فهرست محلهای مورد بازدید خود قرار دهید و از دیدن آن لذت ببرید.
منابع:
گلزاری، م‍س‍ع‍ود، ک‍رم‍ان‍ش‍اه‍ان - ک‍ردس‍ت‍ان، س‍ل‍س‍ل‍ه ان‍ت‍ش‍ارات ان‍ج‍م‍ن آث‍ار م‍ل‍ی: شماره ۱۴۷، تهران: ان‍ج‍م‍ن آث‍ار م‍ل‍ی، ۱۳۵۷.
هیلن براند،رابرت، معماری اسلامی:شکل، کارکرد، معنی، ترجمۀ باقر آیت الله زاده شیرازی، تهران:روزنه 1383.
دیدگاه تان را بنویسید