قحطی آب به نبود یا کمبود منابع آب ایمن گفته میشود. با توجه به رشد جمعیت جهان و تحت تاثیر قرار گرفتن محیط زیست از تغییرات اقلیمی، دسترسی به آب آشامیدنی تازه به یک مشکل بزرگ تبدیل شده است. بر اساس آمارهای یونیسف، بیش از 785 میلیون نفر در جهان با مشکل دسترسی به آب آشامیدنی پاک مواجهند و هر روز بیش از 800 کودک به دلیل استفاده از آب آلوده، جان خود را از دست میدهند. بر اساس برآوردهای این سازمان، چهار میلیارد نفر (تقریباً دوسوم از جمعیت جهان) حداقل برای یک ماه در سال کمبود شدید آب را تجربه کردهاند. دو میلیارد نفر هم در کشورهایی زندگی میکنند که منابع آبی در آنها ناکافی است. نیمی از جمعیت کره زمین نیز احتمالاً تا اوایل سال 2025 در مناطقی زیست میکنند که با بحران نسبی آب همراه خواهد بود.
این آمارها نشان میدهد تاثیرات قحطی آب بر خانواده و جوامع مشهود است. اگر جامعهای دسترسی آسان به آب پاکیزه نداشته باشد، میتواند برای نسلها در فقر محبوس شود. زنان و کودکان بدترین آسیب را از کمآبی میبینند -کودکان به این دلیل که در برابر بیماریهای آب آلوده آسیبپذیرتر هستند و زنان و دختران زیرا اغلب بار حمل آب برای خانوادههای خود را برای حدود 200 میلیون ساعت در روز به دوش میکشند.
دسترسی به آب سالم همه چیز را تغییر میدهد. این یک پله برای توسعه است. وقتی مردم به آب تمیز دسترسی پیدا میکنند، بهتر میتوانند بهداشت و نظافت را رعایت کنند، کودکان از سلامت خوبی برخوردار میشوند و تمایل بیشتری به حضور در مدرسه و آموزش دارند. والدین نگرانی خود را در مورد بیماریهای مرتبط با آب و عدم دسترسی به آب سالم کنار میگذارند. در عوض، میتوانند بر آبیاری محصولات و دامهای خود و تنوع بخشیدن به درآمد خود تمرکز کنند.
همه این موارد نشان میدهد که دسترسی به آب آشامیدنی سالم میتواند یکی از مهمترین عناصر توسعه باشد و در جهانی که منابع آبهای شیرین زیرزمینی و سطحی به سرعت در حال کاهش است، روشهای مختلفی برای استفاده از آب دریاها و اقیانوسها و نمکزدایی از آنها در حال توسعه است.
موسسه بیانسی اینتلیجنس (BNC Intelligence) در گزارشی اعلام کرده که منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا در مجموع حدود 48 درصد از تولید آب شیرینشده در جهان را از آن خود کردهاند. چهارمین گزارش پروژههای نمکزدایی منطقه منا در سال 2023 نیز نشان میدهد که در حال حاضر بیش از 39 میلیارد دلار برای انجام پروژههای نمکزدایی از آب در خاورمیانه هزینه میشود.
در میان کشورهای منطقه عربستان سعودی و امارات متحده عربی به ترتیب با سرمایهگذاری 58 /14 میلیارددلاری و 28 /10 میلیارددلاری بزرگترین بازیگران در این حوزه بهشمار میروند. بر اساس گزارش شورای ایالاتمتحده-سعودی، حدود 60 درصد از آب پادشاهی عربستان در سال 2019 از فرآیندهای نمکزدایی حاصل شده که بخش عمده آن از طریق شرکت دولتی (SWCC) تولید شده است.
بر اساس گزارش واحد مطالعات بیانسی عربستان و امارات به عنوان کشورهای نفتخیز با دسترسی به آب دریا و ابزار سرمایهگذاری، پروژههایی در دست اجرا دارند. عربستان پروژههایی به ارزش 56 /7 میلیارد دلار در دست طراحی و مناقصه دارد در حالی که ارزش پروژههای در حال اجرای امارات متحده عربی حدود 88 /7 میلیارد دلار است.
عربستان سعودی خانه برخی از بزرگترین کارخانههای نمکزدایی در جهان است. ارائهدهندگان و اپراتورهای بزرگی مانند ACWA Power مجبور به افزایش تولید و بهبود قابلیتهای عملیاتی هستند، بهخصوص که این کشور یک استراتژی تحول جاهطلبانه را دنبال میکند تا هم نیازهای جمعیت رو به رشد خود را برآورده کند و هم صنعتی شدن را افزایش دهد و فشار بیشتری را بر منابع آب آشامیدنی وارد کند.
به نظر میرسد که مقیاس سهم نمکزدایی در تامین آب شیرین زمانی که از دور به آن نگاه کنیم، کمتر چشمگیر است. طبق گزارش انجمن بینالمللی آب (IWA)، نمکزدایی تنها یک درصد از آب آشامیدنی جهان را تامین میکند. اگرچه هزاران گیاه در سراسر جهان تحت قرارداد قرار گرفتهاند -که بیشتر آنها در خاورمیانه هستند- جهان هنوز هم میتواند کارهای بیشتری را برای استفاده از قدرت اقیانوس انجام دهد، با این حال، نمکزدایی انرژیبر و پرهزینه در نظر گرفته میشود و تاثیر زیستمحیطی قابل توجهی دارد.
بر اساس گزارشهای رسمی، در سال 2021 ایالاتمتحده 167 واحد نمکزدایی شهری در فلوریدا، 52 واحد در تگزاس و 58 واحد در کالیفرنیا دارد و قصد دارد پنج میلیون دلار در حوزه فناوریهای شیرینسازی سرمایهگذاری کند.
استرالیا و بریتانیا نیز از دیگر کشورهای ثروتمندی هستند که فناوریهای نمکزدایی را در اختیار دارند و از آنها استفاده میکنند، البته هیچ کدام به اندازه کارخانههای کشورهایی مانند عربستان سعودی و امارات در این حوزه فعال نیستند.
نمکزدایی گزینهای مناسب برای نزدیک کردن شکاف تقاضای آب
نمکزدایی به فرآیند حذف نمک از آب شور برای مصارف شهری یا صنعتی گفته میشود. این فرآیند میتواند روی آب لبشور (با غلظت نمک کمتر از 10 هزار میلیگرم بر لیتر) یا آب دریا (غلظت نمک 30 هزار تا 50 هزار میلیگرم بر لیتر) انجام شود. اگرچه نمکزدایی از آب لبشور کمهزینهتر است اما به دلیل اینکه کل حجم این نوع از آب محدود است نمیتواند به عنوان منبع اصلی شیرینسازی مورد استفاده قرار بگیرد. از آن طرف، اقیانوسهای جهان 97 درصد از کل منابع آبی کره زمین را شامل میشوند و میتوانند به عنوان یک ماده خام نامحدود برای شیرینسازی مورد استفاده قرار گیرند.
روند رو به رشد کمآبی از یکسو و کاهش هزینههای شیرینسازی از سوی دیگر موجب شده تا در دهههای اخیر این فناوری به عنوان یک گزینه مهم تامین آب در کشورهای ثروتمند اما کمآب نظیر کشورهای حاشیه خلیجفارس مورد استفاده قرار بگیرد. کشورهایی که به دلیل وجود انرژی کمهزینه سازگاری با این فناوری را تسهیل کردهاند. در سالهای اخیر به دلیل افزایش تقاضا و نوآوریهای تجاری، هزینه نمکزدایی به طرز قابل توجهی کاهش یافته و این فناوری به عنوان یک گزینه امکانپذیر برای تامین آب شناخته شده است. بر اساس گزارش بانک جهانی، در سال 2018، بیش از 18 هزار و 400 واحد نمکزدایی در 150 کشور جهان وجود داشته که روزانه 87 میلیون مترمکعب آب سالم برای 300 میلیون نفر در سراسر جهان تامین میکنند. تقریباً نیمی از این ظرفیت در بازار در حال رشد خاورمیانه است اما مناطق دیگر هم رشد سریعی دارند بهخصوص چین، آمریکا و آمریکای لاتین.
نمکزدایی به عنوان مدیریت ریسک. شیرینسازی همچنین یک ابزار خوب برای مدیریت ریسک است. مواد خام آن (آب اقیانوسها) عملاً نامحدود است. بنابراین نمکزدایی ضدخشکسالی است و راه خوبی برای مقابله با خطرات تغییرات اقلیمی به حساب میآید. نمکزدایی همچنین پاسخ خوبی به خطرات برونزا مانند وابستگی است.
به عنوان مثال، سنگاپور به منظور کاهش وابستگی خود به آب گران وارداتی یک واحد شیرینسازی در مقیاس بزرگ تاسیس کرده است. منابع پایدار و کارآمد آب شهری و صنعتی که نمکزدایی فراهم میکند میتوانند به دولتها در مدیریت طیف وسیعی از خطرات اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کمک کنند.
نمکزدایی به عنوان یک گزینه استراتژیک. با وجود کاهش چشمگیر در هزینه، نمکزدایی همچنان گزینهای بسیار گران بوده و نیاز است برای حل محدودهای از مشکلات به صورت استراتژیک به کار گرفته شود. با وجود این، مثالهایی از این مشکلات به سرعت در حال گسترشاند. نمکزدایی برای بازارهای خاصی که نیاز به کیفیت بالا و قابلیت اطمینان کامل خدمات دارند و در آن مشتریان یا دولتها میتوانند هزینه بالاتری را بپردازند مناسب است.
به عنوان مثال، نمکزدایی میتواند آب آشامیدنی باکیفیت و متناسب با نیازهای شهرهای بزرگ تولید کند که در آنها تراکم بالایی از مردم وجود دارد که 24 ساعت در روز، هفت روز در هفته خدمات آب باکیفیت را میطلبند و آماده پرداخت هزینه آن خدمات هستند. نمکزدایی همچنین میتواند منبع قابل اعتمادی از حجم زیادی آب برای صنعت، تجارت و گردشگری با ارزش بالا فراهم کند. در این کاربریها، تقاضا با درآمد، جمعیت و شهرنشینی افزایش مییابد. همچنین در این مصارف است که ارزش آب معمولاً بالاترین مقدار را دارد.
نمکزدایی در مکانهای خاصی که در آنها گزینههای جایگزین هزینه بالایی دارند یا خطر شکست عرضه زیاد است، بهطور خاص مورد توجه قرار دارد. با این حال، نمکزدایی از نظر موقعیت مکانی بسیار سخت است. آب نسبت حجم به ارزش بسیار بالایی دارد و حملونقل آن بسیار گران است. این امر در مکانیابی یک واحد شیرینسازی بسیار حیاتی است و این واحد باید در نزدیکی ماده خام آن، یعنی آبهای آزاد باشد. همچنین واحد باید به بازار یا محل استفاده خود نزدیک باشد. و از نظر ارتفاع جغرافیایی نباید خیلی پایینتر از بازار باشد زیرا پمپاژ آب بسیار گران تمام میشود. از اینرو، مکان معمولی یک کارخانه آب شیرینکن در امتداد یک شهر ساحلی یا منطقه صنعتی ساحلی است که تقاضای صنعتی، تجاری یا داخلی نسبتاً خوبی را تامین میکند.
خوشبختانه، در حال حاضر بیش از یکسوم جمعیت جهان در مراکز شهری هممرز با اقیانوس زندگی میکنند و در بسیاری از مناطق خشک جهان (مانند خاورمیانه، استرالیا، شمال آفریقا و کالیفرنیای جنوبی) تمرکز جمعیت در امتداد ساحل از 75 درصد فراتر رفته است. در جایی که شرایط فیزیکی و اجتماعی-اقتصادی مناسب است، نمکزدایی آب دریا راهحلی استراتژیک برای ارضای پایدار و بلندمدت بخشی از این تقاضای رو به رشد آب را فراهم میکند. زمان و چگونگی مقابله با چالشهای مربوط به آن شکاف استراتژیک و همچنین روشهای اصلی نمکزدایی موجود و ویژگیهای آنها، عوامل کلیدی که هزینه نمکزدایی را تعیین میکنند و نحوه انتخاب نمکزدایی بهعنوان یک گزینه قابل اجرا همگی مواردی است که تعیین میکند آیا شیرینسازی آب برای یک منطقه مناسب است یا خیر؟
روشهای نمکزدایی از آبهای شور و امکانسنجی آن در استانهای کشور
نمکزدایی آب لبشور و آب دریا یکی از راههای مناسب برای تامین آب شیرین است. شروع استفاده از انرژی خورشیدی برای نمکزدایی از آبهای شور به قرن چهارم برمیگردد که ارسطو در بیانیهای به صورت تجربی ثابت کرد آب دریا زمانی شیرین میشود که بخار شود و زمانی که مجدد متراکم شود به آب نمک تبدیل نمیشود. روشهای مختلف فشار اعمالی در این فرآیند به حدود ۵۰۰۸۰ اتمسفر جهت عبور آب شور از شیرینسازی آب به دو دسته کلی حرارتی و غشایی تقسیمبندی میشوند.
شیرینسازی به روش غشایی از روشهای مرسوم در شیرینسازی و تصفیه آب است که تغییر فازی در آن صورت نمیگیرد. بهطور کلی این روشها نیز در دو دسته کلی اسمز معکوس و الکترودیالیز قابل بررسی است.
در فرآیند روش اسمز معکوس نیز از غشاهای نیمهتراوا برای جداسازی آب شیرین از محلول نمک استفاده میشود. قبل از شروع فرآیند باید ابتدا آب دریا را در چند مرحله تصفیه کرد تا از ورود موادی که باعث رسوبگرفتگی غشاها میشود به آب دریا جلوگیری کرد. این امر به این دلیل است که غشاها فیلترهای بسیار نازکی هستند که به رسوبات بیولوژیک و غیربیولوژیک حساس هستند. اگر داخل ظرفی یک غشای نیمهتراوا نصب شود و در یک سمت آن آب شور و در سمت دیگر آب خالص ریخته شود با عبور آب خالص از غشا سطح آب شور بالا میآید و بهطور همزمان ارتفاع سمت آب خالص پایین میآید، به این فرآیند که شامل عبور آب خالص به سمت آب شور است فرآیند اسمزی میگوییم، اما اگر فشار سمت آب شور افزایش یابد به این معنی که نمک محلول در آب شور از غشا عبور نکرده و بنابراین حجم آب خالص در سمت دیگر غشا افزایش یابد، فرآیند اسمز معکوس نام میگیرد.
این فرآیند در ایران مانند سایر کشورهای حوزه خلیجفارس از سال ۱۹۹۰ شناخته شده و امروز علاوه بر صنایع نیروگاهی، پتروشیمی، خودروسازی و مانند آن استفاده از این فناوری برای تامین آب آشامیدنی رو به افزایش است.
این روش مصرف انرژی نسبتاً پایینی دارد و عمدتاً برای شیرینسازی آب دریا مورد استفاده قرار میگیرد. از کاربردهای این روش میتوان به استفاده در منابع آب آشامیدنی، صنایع غذایی، صنایع الکترونیکی، کاغذسازی، نساجی، رنگسازی و کارخانههای پتروشیمی اشاره کرد. از جمله مزایای فرآیند اسمز معکوس نسبت به سایر روشها میتوان به راندمان بالای نمکزدایی، عدم نیاز به مواد شیمیایی و نیاز کمتر به افراد متخصص و تماموقت اشاره کرد. این فرآیند در نقاط مختلف دنیا برای زدودن انواع آلایندهها از آب و پساب فاضلاب مورد استفاده و آزمایش قرار گرفته است. ظرفیت این سیستم بین 1 /0 مترمکعب در روز برای مصارف خانگی تا 395 هزار مترمکعب در روز برای کاربردهای تجاری متغیر است و مصرف انرژی الکتریکی این فرآیند برای آب لبشور حدود 5 /2-5 /1 کیلوواتساعت بر مترمکعب است. ایران از طرف شمال و جنوب به دریا راه دارد و میتوان از روش اسمز معکوس جهت تهیه آب سالم و استاندارد استفاده کرد. در استانهای سیستانوبلوچستان، بوشهر، هرمزگان و به تازگی در قمرود قم از این دستگاهها برای شیرینسازی آب استفاده میشود. مصرف انرژی و تولید گازهای گلخانهای این فرآیند در مقایسه با تقطیر چندمرحلهای و تقطیر ناگهانی چندمرحلهای کمتر است.
در فرآیند روش الکترودیالیز کاهش شوری آب در غشای تحت تاثیر اختلاف پتانسیل الکتریکی، از طریق انتقال یونهای حاصل از تجزیه آب تغذیه انجام میشود. در این روش قطبهای مثبت و منفی به وسیله دو غشای نیمهتراوا از قسمت میانی جدا شدهاند. این فرآیند از میدان الکتریکی DC برای جابهجایی یونهای نمک در آب شور استفاده میکند، با عبور جریان الکتریکی از میان محلول آب شور که نقش الکترولیت را دارد اجزای محلولشده یونی با بار مثبت مانند سدیم و کلسیم جذب الکترود منفی (کاتد) و یونهای دارای بار منفی، مانند کلر و کربناتها جذب الکترود مثبت (آند) شده و از غشا عبور میکنند و در نهایت آب باقیمانده در این غشاها عاری از نمک میشود. الکترودیالیزهای تجاری در اواسط سال ۱۹۵۰ معرفی شدند.
مصرف انرژی الکتریکی این سیستم برای آب شور برای غلظت کمتر از 2500 PPM حدود 5 /5-64 /2 کیلوواتساعت بر مترمکعب است. برای نمکزدایی از آب لبشور روشهای اسمز معکوس و الکترودیالیز بیشتر مورد استفاده قرار میگیرند. از مزایای این روش این است که اولاً فشار کاری این سیستم کم است. از طرفی نیازی به تزریق مواد شیمیایی برای جلوگیری از رسوب ندارد. اما در مورد معایب این روش نیز میتوان گفت این روش فقط عناصری را که از لحاظ الکتریکی خنثی هستند میتواند حذف کند. زمانی که سختی بیش از پنج هزار PPM باشد روش اسمزمعکوس و زمانی که سختی کمتر از این مقدار باشد روش الکترودیالیز مقرونبهصرفهتر است.
شیرینسازی به روش حرارتی: این فرآیند یکی از روشهای اصلی تصفیه آب است که در آنها تغییر فاز صورت میگیرد و برای این تغییر فاز انرژی حرارتی زیادی مورد نیاز است، این فرآیند میتواند با روشهای تقطیر چندمرحلهای، تقطیر چنداثره، بخار فشرده، انجمادی، رطوبتزنی-رطوبتزدایی و تقطیر خورشیدی انجام شود.
روش تقطیر چندمرحلهای: اصول این روش بدینگونه است که آب ورودی از دریا از طریق سیستمهایی تا دمای معین گرم شده، سپس در یک محفظه که فشار آن کمتر از فشار اشباع بخار آب است تخلیه میشود. درصدی از این آب به صورت ناگهانی به بخار تبدیل میشود که بخار آب تولیدشده عاری از هرگونه نمک و مواد آلی دیگر است. این بخار از میان یک غبارگیر عبور کرده و سپس روی صفحه خارجی که با لولههای انتقال حرارتی ساختهشده تقطیر میشود و آب شیرینشده در یک ظرف جمعآوری میشود. این آبشیرینکنها فرآیندی پرانرژی هستند که به انرژیهای حرارتی و الکتریکی برای گرم کردن آب شور و راه انداختن پمپهای مختلف نیاز دارند. ظرفیت این سیستم معمولاً بین 10 هزار تا 35 هزار مترمکعب بر روز متغیر است. مزایای این روش عبارتاند از: به حداقل تجهیزات ممکن جهت پیشتصفیه نیاز دارد. طول عمر این دستگاه طولانی است. قابلیت طراحی و نصب در ظرفیتهای بالا را دارد. قابلیت ترکیب با سایر روشهای شیرینسازی را دارد. قابلیت استفاده از انرژی حرارتی اطلاقی نیروگاهها را دارد. تاثیرپذیری حداقل حاصل از شوکهای تعمیرات و بهرهبرداری در سایر قسمتها را دارد. غلظت و کیفیت آب ورودی در هزینه یا روند فرآیند تاثیر محسوسی ندارد. آب خروجی کیفیت بالایی دارد.
از معایب این روش میتوان به این موارد اشاره کرد: این سیستم نیاز به دانش بالا و همچنین هزینه زیادی برای طراحی و نصب دارد. این سیستم نیاز به انرژی حرارتی بالا برای تولید بخار در بویلر دارد (در صورتی که در مجاورت نیروگاههای حرارتی احداث نشود). این سیستم حداکثر با 70 تا 80 درصد ظرفیت کار میکند. وقتی غلظت آب خروجی پایینتر از ۵۰ میلیگرم بر لیتر باشد، نیاز به مخلوط شدن با آب شور دارد.
روش تقطیر چنداثره در حال حاضر به عنوان مهمترین فرآیند تقطیری مطرح است که به کمک آن میتوان حجم آب شیرین زیادی تولید کرد. اساس کار واحدهای MED بدین صورت است که ابتدا بخار خروجی از نیروگاههای بخار یا بخاری که به واسطه سوزاندن زغالسنگ یا سوختهای فسیلی دیگر حاصل شده است وارد اولین مرحله میشود. این بخار از دما و فشار پایینی برخوردار است و از آن به عنوان بخار اولیه نام برده میشود. هنگامی که آب تغذیه به اولین مرحله وارد میشود، بر روی لولههای اواپراتور که در آنها بخار اولیه جریان دارد پاشیده و به این ترتیب بخشی از آب تغذیه تبخیر و وارد مرحله دوم میشود. از این بخار به عنوان بخار ثانویه نام برده میشود. بخار اولیه درون لولههای اواپراتور بر اثر از دست دادن حرارت خود چگالش یافته و به درون بویلر برگشت داده میشود. همچنین آب شور موجود در مرحله اول به وسیله یک پمپ به مرحله دوم وارد شده و بخار ثانویه نیز که از تبخیر آب تغذیه حاصل شده بود در مرحله دوم با انتقال گرمای نهان خود به آب شور چگالش یافته و بخشی از آب شور را تبخیر میکند و فرآیند بالا به تعداد مراحل تعیینشده تکرار شده و به این ترتیب بخار چگالشیافته از مرحله دوم به بعد به عنوان آب شیرین جمعآوریشده و تصفیه نهایی بر روی آن صورت میگیرد. در ایران با توجه به تولید توان مورد نیاز، فرآیند MS،RO و MED رتبههای اول تا سوم را دارا هستند. در سواحل مکران (چابهار) به دلیل پایین بودن هزینه احداث، تعمیر و نگهداری واحد RO و همچنین مدت زمان کمتری که در تولید آب در این روش مورد نیاز است، روش RO مناسبترین فناوری خواهد بود، سپس روشهای MED و MS در رتبههای بعدی قرار دارند.
در استان قم به دلیل غلظت بالای نمک درون آب نمیتوان از روش اسمز معکوس استفاده کرد. و از آنجا که روش SMF دارای تولید کمتر و هزینه جاری و سرمایهگذاری بیشتری نسبت به روش MED است میتوان دریافت که مناسبترین روش برای استان قم روش MED است.
مزایای این روش عبارتاند از بازدهی حرارتی بالا، قابلیت ترکیب با روشهای دیگر آبشیرینکن، قابلیت تطبیق با هر نوع منبع حرارتی برای تولید بخار، هزینه پایین بهرهبرداری و تعمیرات و نگهداری تولید آب با خلوص بالا بهطور یکنواخت، بهرهبرداری در دمای پایین (کمتر از ۷۰ درجه سلسیوس) که باعث کاهش رسوبات و خوردگی در سیستم نیز میشود و مقاومت بالای این فرآیند نسبت به شرایط سخت. این سیستم برای تولید هر کیلوگرم آب شیرین در دمای ۷۰ درجه سلسیوس به ۲۴۰ کیلوژول انرژی نیاز دارد. اما معایب این روش نیز شامل موارد مختلفی از جمله نیاز به انرژی حرارتی بالا برای تولید بخار در بویلر (در صورتی که در مجاورت نیروگاههای حرارتی احداث نشود)، نیاز به دانش بالا برای طراحی و نصب و هزینه بالای آن، رسوبگرفتگی روی لولهها و تیغهها، انعطافپذیری پایین، عملکرد و طراحی پیچیده و هزینه سرمایهگذاری و مصرف بالای انرژی است.
دیدگاه تان را بنویسید